بررسی شبیه سازی در فقه امامیه – سیدعلی میرجمالی

بررسی شبیه سازی در فقه امامیه – سیدعلی میرجمالی

چکیده :

مسائل نو پدید و جدید ، نتیجه نیاز انسان در راستای توجه به مقتضیات زمان است ، ولی در بسیاری موارد پاسخی صحیح و منطقی برای آنها پیدا نشده است ، ولیکن یکی از افتخارات مذهب تشیّع توجه به مقتضیات زمان و مکان و پاسخگویی به آن با اصل اجتهاد می باشد .

به دلیل غیر قابل پیش بینی بودن نتیجه و اثرات سوء احتمالی شبیه سازی ، فقها و علمای دین ؛ نظرات مختلفی را درباره اصل وجود شبیه سازی بیان نموده اند که در این مقاله به این موضوع پرداخته می شود .

واژه های کلیدی: شبیه سازی ، شبیه سازی انسانی ، فقه امامیه ، تولید مثل ، تولید مثل غیر جنسی

پیشینه  نظری و عملی شبیه سازی

در طول تاریخ یکی از دل مشغولی های اصلی و اساسی انسانها ، مسئله زاد و ولد و تولید مثل بوده است .

انسانها همواره کوشیده اند که این راز طبیعت را شناسایی نمایند و به نفع خود به کنترل در بیاورند . هرچند کلمه شبیه سازی از کلمات بسیار قدیمی و با سابقه نیست ولیکن تجسمی شبیه ماهیت اصلی شبیه سازی ، همواره مد نظر متفکران و اندیشمندان وجود داشته است . یکی از آرزوهای آنها ، این بوده که بتوانند با یک روشی انسانهایی با خصوصیات اخلاقی خوب و قابل تحسین بوجود بیاورند و یا اینکه حداقل مانع تولد انسان ها از نسل افراد شرور و تبهکار بشوند .

یکی از کسانی که این تفکر در ذهن او وجود داشت ، افلاطون بوده است ، همان کسی که بعنوان یکی از بزرگ ترین فلاسفه تاریخ مطرح می باشد . وی در مدینه فاضله خود ، تمهیداتی را پیش بینی نموده است تا تنها فرزندان سالم و برگزیده به دنیا بیایند !!! برای نائل شدن به این هدف ، هر کسی باید با جفت مناسب خود ازدواج نماید و تنها تا سنین معین و مشخصی حق باروری و زاد و ولد داشته باشد . بنظر او این کار باید قانونمند و روشمند باشد ولیکن در عین حال اتفاقی و تصادفی بنماید . وی بخشی از مفصل ترین کتاب خود بنام ” جمهور ” را به این مسئله اختصاص داده و در آنجا این نظریه را پیش کشید که در مدینه فاضله ، ازدواج ها تابع قرعه است و این کار سالانه انجام می شود ، اما برای اصلاح نژاد ها و نیل به نسلی برگزیده و شایسته ، باید بگونه ای این قرعه ها را دستکاری نمود تا افراد درجه اول با افراد درجه اول و افراد درجه دو با افراد درجه دوم ازدواج کنند  . این نگرش بعد ها با شکل های مختلفی به حیات خود ادامه داد و زمینه ای برای طرح نظریه اصلاح نژاد انسانی  گردید .

کسان دیگری هم این نگاه و امکان احتمالی را در سر پروراندند که اساساً می توان تولید مثل را از آمیزش و معاشرت جنسی جدا کرد .

شبیه سازی چیست؟

اصطلاح شبیه سازی یا ” کلونینگ ” در متون مختلف به معانی گوناگونی به کار رفته است . این کلمه ریشه یونانی دارد و در معنای “قلمه زدن” هم بکار رفته است . گاهی مقصود از این اصطلاح ایجاد مجموعه ای سلول از یک سلول واحد است و گاهی مراد ، تقسیم تخمک بارور شده و ایجاد دو موجود مشابه می باشد . از این رو لازم است که با اشاره ی که به معانی مختلف آن شد ، معنایی که در این مقاله مد نظر است توضیح داده شود .

واژه شبیه سازی معادل فارسی کلمه کلونینگ می باشد که خود آن از واژه کلون  گرفته شده است . که زبان عربی به آن استنساخ می گویند . در زبان لاتین نخستین بار دکتر هالدین  ، ژنتیک دان و فیزیولوژیست انگلیسی این واژه را در معنای امروزی اش بکار برد . تا پیش از آن این واژه به حوزه گیاه شناسی تعلق داشت .خلاصه کلام اینکه شبیه سازی به معنی بارور کردن سلول غیر جنسی در تخمک فاقد هسته که نهایتاً به تولید موجودی شبیه صاحب سلول جسمی منجر شود .

انواع تولید مثل :

بطور کلی می توان تولید مثل در موجودات زنده را به چهار گونه تقسم بندی نمود .

الف)تولید مثل جنسی  و طبیعی

رایج ترین شکل تکثیر انواع جانواران مخصوصا پستانداران ، تولید مثل جنسی طبیعی می باشد . در این روش سلول اسپرم نر  با سلول تخمک ماده در درون رحم بوسیله آمیزش با یکدیگر آمیخته می شود و نتیجه این عمل انعقاد نطفه یک موجود جدید می باشد که پس از مدت مشخصی متولد می شود . در این روش از تولید مثل ، جنسیت جنین غیر قابل پیش بینی است و در دیدگاه الهیون ، تابع اراده و مشیت پروردگار است ولی در  دیدگاه مادی گرایان ، تابع تصادف و اتفاق می باشد .

ب)تولید مثل جنسی و غیر طبیعی

یکی از مشکلات جدی در تولید مثل طبیعی ، بیماری ناباروری  می باشد که در طول تاریخ بشری ، بسیاری از مردان و زنان را رنج داده و چه بسا باعث فرو ریختن رابطه زوجیت بین آنها شده است .

نیاز فطری انسان به تولید مثل و فرزند خواهی ، باعث شده است که دانشمندان به فکر راه حل های درمان ناباروری باشند و روش هایی را کشف نمایند که با کمک آنها ناباروری درمان و به فرایند فرزند آوری کمک شایانی بشود . تمام این روشها به نام تکنولوژی های باروری مصنوعی   یا به اختصار به آرت  معروف شده اند . در این روش ها معمولا یک فرد متخصص درمان بیماری های ناباروری وارد فرایند تولید مثل می شود و در آمیزش سلولهای جنسی مذکر و مونث ، به آنها کمک می کند ، بطوری که با هدایت و راهنمایی وی ، نتیجه به باروری مونث ختم می شود .

در حقیقت در این شیوه ها متخصص درمان ناباروری می کوشد تا در درون یا بیرون رحم ، سلولهای جنسی را با هم لقاح بدهد و از این طریق عمل تولید مثل را که دچار اشکالاتی شده است را به سرانجام مطلوب برساند . این شیوه های درمان ناباروری که از نیمه دوم قرن بیستم رشد فوق العاده ای داشته است ، بسیار متنوع می باشد ، اما مهمترین آنها عبارت است از :

آی وی اف  ،  گیفت و آی سی اس آی

ج)تولید مثل غیر جنسی و طبیعی

سومین نوع از تولید مثل موجودات ، تولید مثل غیر جنسی طبیعی می باشد . برخی از موجودات  می توانند از راهی غیر از آمیزش جنسی تولید مثل نمایند که این شیوه از تولید مثل به ” بکرزایی” معروف می باشد . گیاهان و برخی از حیوانات مانند : انواعی از مارها و مارمولک ها از این راه به تولید مثل می پردازند . در این شیوه ، جنس مونث یا ماده از طریق سلول های جنسی خود و بدون هیچ گونه نیازی به تماس جنسی یا آمیزش ، موجودی شبیه خود را به دنیا می آورد ، به همین دلیل به نوزادی که از این طریق متولد می شود و بوجود می آید همواره ماده می باشد .

د)تولیدمثل غیر جنسی و غیر طبیعی

در این روش سعی می شود تا از طریق غیر جنسی و به گونه ای مصنوعی و غیر طبیعی ، تولید مثل انجام بشود . این کار در مورد گیاهان ممکن است ، اما تحقق آن در مورد حیوانات و انسان تقریبا محال یا حداقل بسیار مشکل و پر دردسر به نظر می رسد .

به لحاظ تئوری و علمی ، هر سلول غیر جنسی انسان یا حیوان پستانداری ، دارای تمام اطلاعات ژنتیکی لازم برای ایجاد موجودی مشابه خویش می باشد ، به همین دلیل در قرن بیستم تلاشهای فراوانی در این زمینه صورت گرفت تا به کمک سلول غیر جنسی ، بتوان این کار را انجام داد . اغلب این تلاشها به شکست انجامید و به موفقیت قابل توجهی نائل نیامد ، تا اینکه دانشمندان و محققان زیست شناسی و ژنتیک ، وقوع آن را محال و غیر ممکن اعلام کردند .

این مسئله موجب شد تا آنان سلولهای موجود در بدن را به دو گونه سلول تقسیم نمایند . یک گونه سلول تخصص یافته و گونه دیگر سلول تخصص نیافته .  از این رو زایگوت تک سلولی  یک سلول تخصص نیافته است و قابلیت آن را دارد که به تمام اندام ها و اعضای مختلف و مورد نیاز بدن تبدیل شود . به همان اندازه ای که زایگوت به تقسیم سلولی مختلف ادامه می دهد و اندام های تازه ای می سازد ، حالت تخصص یافتگی آن افزایش می یابد و انعطاف پذیری آن کمتر می شود ، تا جایی که سلول های جدید می توانند فقط سلول های مشابه خود را بوجود بیاورند . بطور مثال : سلول کبد تنها می تواند سلول کبدی را بسازد و سلول قلب ، فقط می تواند سلول قلبی را درست نماید . نتیجه این باور آن بود که نمی توان از سلول تخصص یافته  ، انسان یا حیوان کاملی پدید آورد و این باور تا سالها به عنوان یک اصل مسلم علمی بشمار می رفت  . تلاشهایی که برای اثبات خلاف این اصل انجام شد نیز خیلی موفقیت آمیز نبود و این قطعیت تا آنجایی پیش رفت که بسیاری از دانشمندان و محققان ، تولید مثل به کمک سلول های تخصص یافته را غیر ممکن و محال شمردند و مدعی شدند ، شبیه سازی پستانداران از طریق غیر جنسی و غیر طبیعی امکانپذیر نمی باشد . با این وجود هنوز عده ای از محققان عقیده داشتند که تولید مثل با این روش امکانپذیر است و به تلاشهای خود جهت غلبه بر این اصل ، ادامه دادند . بالاخره این تلاشها در سال ۱۹۹۶ میلادی به نتیجه رسید و دانشمندی به اسم ویلموت ، موفق شد تا از طریق سلول تخصص یافته ای اقدام به شبیه سازی بنماید .

شبیه سازی  در فقه امامیه

در مکتب تشیع به دلیل پویایی فقه ، شبیه سازی نه یک معضل و تهدید برای دین تلقی می شود و نه به آن عنوان “بدعت” می نهند ، که در ادامه به آن پرداخته می شود .

احکام کلّی شبیه سازی در مذهب امامیه

فقهای شیعه ، در بررسی مسئله شبیه سازی ، غالباً، دو نوع تقسیم بندی را لحاظ می نمایند و مطابق آن نظرمی دهند :  الف)شبیه سازی غیر انسانی  ب)شبیه سازی انسانی

الف)شبیه سازی غیر انسانی

غالب فقهای شیعه شبیه سازی در عرصه غیر انسانی را مجاز شمرده و هیچگونه منعی برای آن قائل نیستند . زیرا آن را مستند به “اصل اباحه” می دانند  .

برای مثال : سوال “آیا شبیه سازی حیوان زنده توسط تکثیر سلول های وی جایز است ؟” از بسیاری از مراجع تقلید پرسیده شد که به پاسخ های برخی از ایشان اشاره می شود :

حضرت آیت الله العظمی امام خامنه ای(مدظله العالی) : ” این کار فی نفسه اشکال ندارد . ”

حضرت آیت الله سیستانی : “مانعی ندارد . ”

حضرت آیت الله مکارم شیرازی : ” این کار در مورد حیوانات اشکالی ندارد . ”

حضرت آیت الله سیستانی : ” مانعی ندارد . ”

حضرت آیت الله موسوی اردبیلی(ره):”دلیل قانع کننده ای برحرمت چنین تحقیقات وآزمایشاتی وجود ندارد . ”

حضرت آیت الله نوری همدانی : “در غیر انسان جایز است . ”

حضرت آیت الله صافی گلپایگانی : “اگر مستلزم خلاف شرع نباشد ، اشکالی ندارد . ”

حضرت آیت الله محمدتقی بهجت(ره) : “ظاهراً اشکالی در آن بنظر نمی رسد . :

آیت الله صانعی : “جایز است و منعی ندارد . ”

از این رو می توان شبیه سازی حیوانی و گیاهی را از نظر  فقهای شیعه مجاز دانست و این نظر را اجماعی دانست . با این همه ، در مورد شبیه سازی حیوانی ، مرحوم حضرت آیت الله لنکرانی ، آن را به عنوان اولی مجاز شمرده و به عنوان ثانوی دارای اشکال می داند . ایشان در پاسخ به استفتایی در اینباره فرموده اند : ” دلیلی بر حرمت این عمل بر حسب عنوان اولی به نظر نرسیده است ، گرچه بر حسب عنوان ثانویه اشکال دارد . :  هرچند ایشان این کار را ثابت ندانسته اند و قائل به احتیاط شده اند ولیکن در اینگونه موارد می توان به نظر مجتهد دیگری مراجعه نمود .

بدین ترتیب ، می توان ادعا نمود که شبیه سازی در عرصه گیاهی و حیوانی ، از نظر فقهای تشیع جایز می باشد و منع شرعی برای آن وجود ندارد .

ب)شبیه سازی انسانی

بر خلاف حکم شبیه سازی غیر انسانی در میان فقهای شیعه که تقریباً اتفاق نظر بر “جواز” وجود داشت ، ولیکن در مورد شبیه سازی انسانی اینگونه نمی باشد و نمی توان یک نظر قطعی و جامعی در اینباره یافت . زیرا مواضع علمای شیعه درباره مقوله شبیه سازی انسانی با هم متفاوت است و دایره این اختلاف به گستره ، جواز تا حرمت می باشد  .

با بررسی دیدگاه های فقهای امامیه به چهار نظر اساسی در باره شبیه سازی انسانی برخورد می شود :

الف)جواز مطلق شبیه سازی انسانی

بسیاری از فقها به علت عدم وجود نص صریح و روشنی دال بر حرمت شبیه سازی انسانی و به استناد قاعده “کُلُّ شَیءٍ لَکَ حَلال حَتّی تَعلَمُ اَنَّهُ حَرام ”  و با کمک “اصل اباحه”  شبیه سازی انسانی را مجاز شمرده اند. برای مثال در برابر استفتایی که “آیا شبیه سازی و تکثیر انسان در آزمایشگاه و از طریق روش های پیشرفته جایز است یا خیر؟”

آیت الله سید علی سیستانی پاسخ داده اند : “فی حد ذاته مانعی ندارد .”

آیت الله موسوی اردبیلی(ره) فرموده اند : “اگر چه شبیه سازی و تکثیر انسان در آزمایشگاه تا کنون قطعی نشده است ولیکن دلیل قوی و محکمی بر حرمت چنین تحقیقات آزمایشاتی وجود ندارد .”

حضرت آیت الله فاضل لنکرانی(ره) هم چنین نظری داشته اند : “این کار فی نفسه مانعی ندارد مگر اینکه محرز شود توالی فاسد دارد .”

آیت الله عزالدین زنجانی هم اینچنین نظری داشته اند : “شبیه سازی انسانی فی حد نفسه اشکالی ندارد مگر اینکه یکی از عناوین محرمه بر او منطبق شود ، مثل مفسد فی الارض یا جانی بالفطره که در طول تاریخ  بوجود آمده اند.”  آیت الله معرفت هم نه تنها شبیه سازی انسانی را مجاز می داند ، بلکه مدعی است در شیعه هم اجماع بر جواز است و در برابر این پرسش که عملاً برخی از فقهای شیعه قائل به حرمتند ، پاسخ می دهد : ” منظورش از اجماع ، اجماع علی المبنی است ، به این معنا که مبنای شیعه آن است که تا نصی بر حرمت کاری در دست نباشد ، حکم بر جواز آن می دهند . در نتیجه منطقاً علمای شیعی باید به جواز شبیه سازی معتقد باشند . ”  علامه سیدمحمدحسین فضل الله نه تنها شبیه سازی انسانی را مغایر سنت خداوند ندانست ، بلکه آن را گامی در جهت فهم عمیق تر سنتهای نهان در هستی معرفی کرد و گفت :” باید انتظار مقولاتی دیگر از این دست داشته باشیم ، شبیه سازی انسانی نه از نظر اعتقادی مشکلی دارد و نه از نظر شرعی و فقهی ، لیکن بطور طبیعی مانند هر مسئله تازه ای ابهاماتی در فقه ممکن است پدید بیاورد که نیازمند فهم و بررسی می باشد .”

گفتنی است که وی در گفتگوهای مختلفی بر ضرورت درنگ در این مسئله و پرهیز از شتابزدگی در صدور حکم و تلاش برای بدست آوردن تحلیل درستی از ماهیت شبیه سازی انسانی تاکید کرد و حتی وی از برخی دوستان و آشنایان خود در اروپا خواست که اطلاعات دقیقی درباره شبیه سازی انسانی برای او فراهم نمایند . بنظر علامه فضل الله ، مرحوم شمس الدین ، دو دلیل  اصلی بر علیه دیدگاهش اقامه کرده است و با همانها با شبیه سازی انسانی مخالفت نموده است .

نخست آیه “وَ لاَمَرنَّهُم فَلیُغَیُّرُنَّ خَلقَ الله ”  “و امر کنم تا خلق خدا را تغییر دهند” می باشد ، که ایشان به این اشکال پاسخ می دهد : اول آنکه این دلیل شامل همه مخلوقات می شود و نه فقط انسان ، در نتیجه ، اگر بخواهیم به اطلاق آن عمل کنیم باید هرگونه دستکاری و تغییر ژن را در عالم هستی حرام بدانیم و این مسئله ای است که تا کنون کسی بدان ملزم نشده است . از این رو بهتر است به استناد روایاتی که در تفسیر این آیه وارد شده است ، مقصود از تغییر خلق را تغییر دین حق دانست .  ودوم آنکه ، اساساً مقصود از شبیه سازی تغییر خلق الله نیست ، بلکه نوعی اکتشاف راز و رمز الهی است که در سیستم سلولی بدن انسان به کار رفته و در آن وجود دارد .   دومین دلیل منتقدان علامه فضل الله ، استناد به آیه شریفه : “وَ اتَّبِعُوا ما تَتلوا الشَیطان…”  “و تبعیت کردند از آنچه شیطان بر آنان خواند” می باشد . بدینگونه که ، همانطوری که برخی از افراد با سوءاستفاده از دانش هاروت و ماروت برای جدایی افکندن میان زوجین و برهم زدن خانواده ها بهره می بردند و این کار حرام بود . از تکنیک شبیه سازی انسانی نیز برای بر هم زدن کانون خانواده استفاده خواهد شد ، پس این عمل قطعاً حرام خواهد بود .  پاسخ علامه فضل الله به این دلیل مخالفان ، آن بود که مقصود از تفرق و جدایی افکندن در آیه فوق ، رفتاری وجود دارد که عملاً به جدایی خانواده و نابودی نظام خانواده می انجامد حال آنکه در بحث ما چنین وضعی وجود ندارد .   آیت الله مکارم شیرازی نیز در یکی از مباحث فقهی خود مفصلاً استدلال به آیه مورد اشاره را بررسی می نماید و آن را نقد می کند .

یکی دیگر از علمای شیعه معاصر ، به تحلیل حکم شرعی شبیه سازی انسانی پرداخته و اینگونه نظر خود را بیان می کند :” شبیه سازی انسانی منطقاً سه حالت می تواند داشته باشد : اول، حرمت ذاتی ، یعنی به دلیل آنکه این کار دخالت در کار خداوند یا دستکاری ژنتیکی بشمار می رود باید آن را ذاتاً حرام شمرد . دوم، حرمت تشریعی ، مانند حرمت زنا و شرب خمر . سوم ، حرمت به استناد دلایل ثانوی ، از این منظر ، ممکن است که شبیه سازی انسانی ، فی نفسه مباح باشد ، اما دلایل دیگری موجب تحریم ثانوی آن می شود .”  یکی از فقهای شورای نگهبان نیز می فرمایند : که “اقدام به شبیه سازی انسانی ، اجمالاً جایز است هر چند هنگام انجام آن باید دیگر مسائل شرعی مانند : نظر به اجنبیه و لمس نامحرم ، رعایت شود .”

برخی فقهای شیعه نه تنها شبیه سازی زندگان ، که شبیه سازی مردگان را نیز جایز می دانند . آیت الله زنجانی ، در پاسخ به پرسش”شبیه سازی مردگان ، در صورت امکان چه حکمی دارد ؟” می فرماید : “فی نفسه مانعی ندارد و چنانچه امکان عملی داشته باشد دلیلی بر عدم جواز نداریم .”

آیت الله موسوی بجنوردی نیز ، تعبیر لطیفی در اینباره دارند .

ایشان می فرمایند :

” اگر در قرآن مجید آمده است ” اِنّا خَلَقناکُم مِن ذَکَرٍ وَ اُنثی” به این روش اشاره می کند که یعنی غالب مردم از طریق ترکیب اسپرم و تخمک پدید می آیند ، حال اگر به روشی دیگر ، از مخلوق

خداوند سبحان ، انسانی پدید بیاوریم ، این انسان باز هم مخلوق خدا محسوب می شود .”

بدین صورت از نظر وی و برخی از علمای فقه امامیه شبیه سازی انسانی به مقتضای “اصل اباحه” و در صورتی که با عمل حرامی همراه نگردد جایز است .

ب)جواز محدود شبیه سازی انسانی

برخی از عالمان شیعه بر اساس نصوص موجود و به استناد ، اصل اولی در این مورد ، شبیه سازی انسانی را مجاز شمرده اند . اما بر این نظرند که انجام گسترده شبیه سازی انسانی مشکلاتی را فراهم می آورد . مانند : وجود افراد همانند و دشواری باز شناسی آنها از هم . در نتیجه ، فقهای شیعی به جواز موردی و فردی شبیه سازی انسانی حکم کرده اند و آن را در سطح کلان و گسترده غیر مجاز و ممنوع می شمارند هر چند این دیدگاه طرفداران زیادی ندارد ولی به علت وجود در عرصه نظری و فقهی شبیه سازی به بیان آن پرداخته می شود .  برخی دیگر نیز بر این نظر هستند که” اگر بکارگیری شبیه سازی انسانی در دامنه ای وسیع و گسترده بوجود بیاید ، پیامدهایی را به دنبال دارد که غیر قابل اغماض و چشم پوشیست  ولی اگر در دامنه محدودی باشد ، پیامدی ندارد .”

ایشان اینگونه بر جواز شبیه سازی انسانی ، استدلال می کند : “این کار به عقیده من حلال و مباح است ، چون پس از بررسی مبانی شرعی استنباط ، دلیل معتبری بر حرام بودن آن نیافتم تا بتوانم آن را مورد اشکال قرار دهم . ما بر این بینش و اعتقادیم ، همانگونه که نمی توان حرام خدا را حلال نمود ، حلال خدا را هم نمی توان حرام اعلام کرد . بدین جهت است که حکم به حرمت بدون جهت شرعی ، تشریع محسوب می شود و نباید صورت بپذیرد . علاوه بر اینکه در فقه اجتهادی ، حکم به حلال کردن هر پدیده ای آسان تر از حکم به حرام کردن آن است زیرا با اصول اولیه شریعت مطابقت      دارد .”  سبک استدلال ایشان بر جواز شبیه سازی انسانی ، ساده و سر راست است . دلیلی بر حرمت وجود ندارد و جای احتیاط هم نیست . حکم به حرمت ، خود نوعی تشریع بشمار می رود و حرام است . افزون بر آن اصول اولیه فقه هم با حکم اباحه سازگارتر است  . اما حال پرسشی پیش می آید که چرا شبیه سازی انسانی در سطح محدودی می تواند مجاز باشد و نه بصورتی عام و فراگیر ؟ پاسخ آن است که چه بسا در شبیه سازی انسانی در سطح کلان ، مسائلی ناخواسته مانند : نبود هویت ، تعطیلی روابط زناشویی ، ارث و نفقه پیش می آید . در نتیجه حکم به جواز تنها بصورت محدود خواهد بود .

ج)حرمت اولی شبیه سازی انسانی

بر خلاف دو دیدگاه اول که شبیه سازی انسانی را مجاز می شمرد و تنهادر دایره وسعت آن اختلاف داشت ، دیدگاه دیگری در میان علمای شیعی وجود دارد که نه تنها قرابتی با دو دیدگاه قبل ندارد بلکه بصورت اساسی با آن متفاوت است . این دیدگاه اساساً شبیه سازی انسانی را “حرام” می داند و آن را بعنوان یک حکم اولی نامشروع می داند . از قائلان به این دیدگاه  می توان به آیت الله جواد تبریزی اشاره نمود . ایشان در پاسخ به این سوال که” آیا مشابه سازی و تکثیر انسان ، در آزمایشگاه و از هر روش دیگر علمی جایز است؟” به اختصار پاسخ می دهند : “جایز نیست”  ایشان در جای دیگری به تفصیل نظر و دلایل خود را اینگونه بیان می کند : “شبیه سازی انسانی جایز نیست ، زیرا تمایز و تفاوت میان ابنای بشر ضرورتی است برای جوامع انسانی و مقتضای حکمت خدای سبحان است . خدای تعالی میفرماید : “وَ مِن آیاتِه خَلقُ السماواتِ وَ اَلارض و اختلاف اَلسِنَتکُم وَ اَلوانکُم ” و همچنین می فرماید : “وَ جَعَلنا شُعوباً وَ قَبائِل لِتَعارَفوا ” ، زیرا نظامی عام بر آن متوقف است . در حالی که شبیه سازی انسانی ، موجب اختلاف نظام و هرج و مرج است . در نتیجه در نکاح امر میان زوجه و زن اجنبی و محرم و نا محرم خلط می شود ودر همه معاملات ، امکان بازشناسی میان طرفین وجود نخواهد داشت و نمی توان قابل را از موجب شناخت .”  علامه محمد مهدی شمس الدین که از منتقدان دیدگاه علامه  فضل الله در مسئله شبیه سازی انسانی است  معتقد است : “نه تنها شبیه سازی انسانی حرام است بلکه اجرای شبیه سازی در عرصه حیوانات نیز نامشروع می باشد و در مقام فتوا دادن در باره شبیه سازی ، اجرای این عمل بر انسان مطلقاً حرام است .”  البته موضع وی در قبال شبیه سازی حیوانی ظاهراً متغیّر بوده و بصورت روشن دیدگاه خویش را مطرح نمی نماید . بعنوان مثال ، ایشان در جایی بیان کرده است : “شبیه سازی انسانی قطعاً و یقیناً نامشروع است و در عرصه حیوانی ، مسئله ای است که باید درباره اش بحث شود ولی بخودی خود مشروعیت آن را اثبات نمی کنیم .”  بدین ترتیب سومین دیدگاه علمای شیعه که همان “حرمت اولی” شبیه سازی انسانی می باشد ، از نظر گذشت . در واقع ایشان حکم به حرمت شبیه سازی انسانی داده و آن را تحریم نموده اند  .

د)حرمت ثانوی شبیه سازی انسانی

برخی از فقهای شیعه بر این باور هستند که شبیه سازی انسانی فی نفسه و به عنوان اولیه خود اشکالی ندارد و به استناد “اصل اباحه” جایز است . لیکن انجام آن به مفاسدی اجتناب ناپذیر منجر خواهد شد . از این رو برای پیشگیری از مفاسد شبیه سازی انسانی به عنوان ثانوی حرام بشمار می رود .

برخی از علمایی که از این نظر حمایت می کنند ، سیدکاظم حائری ، شیخ جواد تبریزی ، سیدصادق شیرازی ، یوسف صانعی و آیت الله مکارم شیرازی می باشند .

آیت الله سیدکاظم حائری درباره شبیه سازی انسانی بر این نظر است که اگر نفس اینکار موفقیت آمیز باشد و با عمل حرامی همراه نگردد ، بعنوان اولی جایز می باشد . لیکن از آیه “وَ مِن آیاتِه … اِختِلافِ اَلسِنَتِکُم وَ اَلوانِکُم”  در می یابیم که حکمت خداوند برای حفظ نظام بر اختلاف زبان ها و رنگ ها جریان یافته است و از آنجا که اگر شبیه سازی انسانی در سطح وسیعی بکار گرفته شود ، این تنوع و اختلاف از میان می رود و باعث اختلال در نظام می شود . پس باید این کار در سطح وسیع تحریم اعلام شود . احتمال آن است که ایشان بدلیل وجود فسادی که در شبیه سازی انسانی پیش بینی میکند به تحریم آن اقدام نموده و حکم به حرمت ثانوی آن داده اند . آیت الله ناصر مکارم شیرازی هم می کوشد ، از همین دیدگاه با استدلال بیشتر و مفصل تری دفاع می نماید . ایشان در استفتایی به این مسئله چنین پاسخ می دهد : “لا  یجوز لما فیه من المفاسد الاخلاقیه و الاجتماعیه”  و همچنین هنگام پرسش از جواز شبیه سازی انسانی ، پاسخ می دهند : ” این کار جایز نیست و مفاسد زیادی دارد و اطلاعاتی هم که اخیراً منتشر شده نشان می دهد ،کسانی که از طریق شبیه سازی بوجود می آیند در معرض ناهنجاری های جسمی شدیدی قرار دارند .”  این پاسخ می تواند هم به معنای تحریم به حکم اولی باشد و هم حکم ثانوی ، ولی از سیاق کلام ایشان در موارد دیگر می توان دریافت که منظور ایشان ” حرمت ثانوی” شبیه سازی انسانی می باشد . بعنوان مثال : ایشان در جایی دیگر فرموده اند : “این کار ذاتاً از نظر شرع اشکالی ندارد ولی با توجه به مشکلات جنبی که به بار می آورد و جامعه انسانی را مواجه با ناهنجاری هایی می کند که بر اهل خبره پوشیده نیست ، انجام آن خالی از اشکال نمی باشد . به همین جهت حتی افرادی که پایبند به دین و شریعتی هم نیستند بخاطر مفاسد مختلف آن با آن به مخالفت برخاسته اند و در بعضی کشورها مجازات های سنگینی برای آن قائل شده اند .”   در اینجا بنظر می رسد که ایشان از حکم به تحریم خودداری نموده و تنها به آوردن احتیاطی بسنده نموده اند . با این همه ایشان در یکی از دروس خارج فقه خود این مطلب را بصورتی تخصصی مطرح نموده و دلایل خود را بیان   می نمایند .  ایشان در این جلسه ، چند مسئله را راجع به شبیه سازی انسانی پیش کشیده اند : اول ، توضیح مکانیزم و فرایند شبیه سازی ، دوم ، حکم شرعی شبیه سازی ، سوم ، نقد دلایل حرمت شبیه سازی  و چهارم ، بررسی احکام شرعی یا وضعی شخص شبیه سازی شده .   بدین ترتیب ، عالمان شیعه در قبال شبیه سازی انسانی چهار موضع متفاوت اتخاذ نموده اند . برخی آن را مطلقاً جایز می دانند و برخی دیگر آن را تنها در سطح فردی و بگونه ای محدود مجاز شمرده اند . گروه دیگر ، اصل این عمل را به عنوان اولی حرام می شمارند و برای اثبات نظر خود به آیه تغییر خلق استناد می نمایند و در نهایت چهارمین گروه از فقهای شیعه ، شبیه سازی انسانی را بعنوان اولی جایز دانسته اند اما به دلیل مفاسدی که این کار در پی خواهد داشت ، بعنوان ثانوی حرام دانسته و با آن مخالفت نموده اند .

حضرت آیت الله موسوی بجنوردی هم که با این دیدگاه موافق نمی باشند در جایی فرموده اند : “بنظر نمی رسد نفس عمل شبیه سازی نقض اصل بنیادین غایت بودن انسان و یا استفاده ابزاری از انسان باشد ، گر چه ممکن است چنین مواردی را شاهد بود . ”

بررسی احکام شبیه سازی انسانی در مذهب امامیه

الف)حرمت اولی شبیه سازی انسانی

علامه محمدمهدی شمس الدین از جمله کسانی می باشد که از دیدگاه “حرمت اولی” شبیه سازی انسانی دفاع می نماید .  مهمترین دلیلی که ایشان در دفاع از حرمت اولی بودن شبیه سازی انسانی اقامه می کند ، “تغییرخلق الله”  می باشد که در ادامه به بررسی آن پرداخته می شود .

خلاصه این دلیل از نظر وی آن است که “شبیه سازی انسانی تغییرخلق الله می باشد و این کار به استناد آیه ۱۱۹ سوره نساء حرام بشمار می رود . کیفیت استدلال به این آیه چنین است که شبیه سازی انسانی موجب پیدایش نسخه هایی از یک جسم می شود و این کار در شریعت اسلامی حرام و ممنوع است و خداوند متعال می فرماید :  “اِنَّ اللهَ لا یًغفِرُ اَن یُشرِکَ بِهِ …….. وَ لَاَمُرَنَّهُم فَلیُغَیِّرنَ خَلقَ الله .”  “خدا هرکه را به شرک آرد نخواهد بخشید…و امر کنم تا خلقت خدا را تغییر دهند .”به نظر علامه شمس الدین ، مفسران همه فرق اسلامی بر این باورند که مقصود از تغییر خلق الله هر نوع تغییر یا فعلی است که با فطرت انسان غیر متناسب باشد . خداوند برای اعضا و جوارح بدن انسان وظایف مشخصی را معیّن فرموده است که هر گونه تغییر در آن حرام و کفر بشمار می رود .  ایشان در این استدلال دو کار انجام می دهد . نخست آنکه تغییر خلق را به معنای تغییر نا مناسب در جسم تفسیر می کند و دوم آنکه ، شبیه سازی انسانی را نوعی تغییر جسمانی نادرست می شمارد . در واقع علامه شمس الدین با یک صغری و کبری می خواهد بصورت منطقی به دلیل مخالفت خویش با شبیه سازی انسانی استحکام و قوام بپردازد .

در صغرای ایشان ، شبیه سازی انسانی یک تغییر نامناسب جسمانی ، جای می گیرد و در کبرای ایشان نیز ، هر گونه تغییر خلق الله حرام است ، جای می گیرد که نهایتاً از این صغری و کبری نتیجه می گیرد :” شبیه سازی انسانی حرام است .”  اگر با کمی دقت به این استدلال توجه شود ، در می یابیم که صغرای این استدلال نادرست است . زیرا اگر مقصود از تغییر خلق الله ، تغییرات فیزیکی نامناسب جسمی باشد ، در اینصورت این دلیل بر شبیه سازی انسانی منطبق نخواهد بود ، چونکه در شبیه سازی انسانی تقریباً شباهت موجود شبیه سازی شده با اصل خود بیش از نود و هشت درصد می باشد .  مگر اینکه متخصصان شبیه سازی ادعای خود را پس بگیرند و بگویند : فعلاً امکان شبیه سازی انسانی با ضریب شباهت بالا وجود ندارد !!! که در آن صورت هم این مانع ، یک منع موقتی می باشد و پس از دستیابی به تکنیک مناسب جهت کسب اطمینان از ضریب شباهت حداکثری ، دیگر منعی وجود نخواهد داشت .

در واقع اگر بتوان انسانی را شبیه سازی کرد که کاملاً  شبیه نمونه اصلی خود باشد ، بنیاد استدلال علامه شمس الدین را فرو می ریزد و استحکام آن را می گیرد . پس این دلیل را باید موقت و محدود پنداشت . حال سراغ کبرای ادعای ایشان رفته ، علامه شمس الدین تغییر خلق الله را به معنای تغییرات غیر فطری و نامناسب در جسم می داند و ادعا می کند که همه مفسران بدون وابستگی مذهبی و فکری خود ، تغیر خلق الله را به معنای تغییرات نامناسب جسمانی و غیر فطری جسمی ، تفسیر کرده اند . این در حالی است که ادعای اجمای ایشان بر این مطلب   نادرست می باشد . در تفسیر آیه تغییر خلق الله ، غالباً دو نظر عمده وجود دارد . برخی با توجه به سیاق آیه و ظواهر پیش رو ، تغییر خلق را به همان معنای مورد نظر علامه شمس الدین ، یعنی تغییر فیزیکی و جسمی گرفته اند اما بسیاری دیگر از مفسران بصراحت گفته اند که مقصود از تغییر خلق الله ، تغییر دین و اوامر خداوند است و نه تغییرات جسمی و فیزیکی . هرچند برخی از مفسران هم هر دو نظر را قبول داشته اند و آن را نقل کرده اند و از ترجیح یکی بر دیگری خودداری نموده اند .

در هر صورت ، در تفسیر این آیه واضح است که اتفاق نظر و اجماعی وجود ندارد ولیکن برای رد سخن علامه شمس الدین به پنج تفسیر معتبر از فقهای شیعه مراجعه نمودم که هیچ کدام از آنها ، منظور از تغییر خلق الله را تغییرات فیزیکی و جسمی ندانسته اند .

بنابر این چنین اتفاق نظری که علامه شمس الدین ادعا نموده است اصلاً وجود ندارد و بسیاری از مفسران مخصوصاً مفسران شیعه ، اساساً تغییر خلق را به معنای تغییر دین گرفته اند و آن را قولی صحیح و قوی دانسته اند . از این رو نمی توان ادعای ایشان را درباره دیدگاه تمام مفسران پذیرفت ، هرچند در این رساله قصد تعیین نظر صحیح را نداشته ولیکن همین قدر که معلوم شود اتفاق نظری در این موضوع وجود ندارد ما را به هدفمان می رساند و مشخص می کند که کبرای علامه شمس الدین ، مخدوش است و این آیه را احتمالاً مصادره به مطلوب نموده اند . حال اگر واقعاً ادعای ایشان را بپذیریم و معنای تغییر خلق را همان تغییرات جسمی و فیزیکی بدانیم چه می شود ؟ اینجاست که اشکالات دیگری پیش می آید که در فصل گذشته نیز با آن اشاره شد . مثلاً ایشان باید نظر خود را درباره جراحی های پلاستیک هم بیان کنند که چرا آن مجاز است ولی این غیر مجاز ؟ یا اینکه جراحی پلاستیک یا پیوند اعضا را هم تحریم نمایند و با آن مخالفت کنند .  خلاصه آنکه به نظر نمی رسد که بتوان با استناد به آیه مورد اشاره مطلبی را بر ضد شبیه سازی انسانی ثابت کرد و دچار تعارض در صدور فتوا نشد . شاید خالی از لطف نباشد که گفته شود ، یکی از دلایل اقامه شده برای اثبات حرمت ریش تراشی ، همین آیه تغییر خلق الله می باشد . آیت الله خویی رحمه الله علیه ، این دلیل را اینگونه نقد می نمایند : “اگر مقصود از تغییر ، تغییر خاصی باشد ، اجمالاً درست است ، لیکن دلیلی بر حرمت تغییر خلق بصورت عام آن وجود ندارد تا شامل ریش تراشی نیز بشود و این کار یکی از مصادیق آن بشمار برود ، چراکه در این صورت لازم می آمد هر نوع تصرفی در مصنوعات الهی ، مانند : احداث نهر ، کاشت نهال ، بریدن چوب ، گرفتن ناخن و کوتاه کردن مو هم حرام باشد.”  همانطور که مشخص است ، تغییر جنسیت نیز یکی از بارزترین اشکال دستکاری جسم انسان و تغییر فیزیکی خلق الله است . اما این کار از سوی برخی فقهای شیعه ، مانند امام خمینی (ره) پذیرفته شده است . ایشان تغییر جنسیت زن بوسیله عمل جراحی تا آنکه مرد شود یا برعکس را ، حلال شمرده اند . بی آنکه در اینباره ضرورتی در کار باشد . همچنین از نظر ایشان شخص خنثی می تواند به دلخواه خود از طریق جراحی برای خود جنسیت مردانه یا زنانه انتخاب نماید .

ب)حرمت ثانوی شبیه سازی انسانی

گروه دیگر از علمای شیعه معتقدند که شبیه سازی انسانی مطابق “اصل اباحه” مجاز است ولی بعلت مفاسد زیادی که در پی دارد ، باید حکم به تحریم آن به عنوان ثانویه داد .  یکی از علمایی که با تفصیل بیشتر وارد این بحث شده است و افزون بر فتوای حرمت ، دلایل حرمت شبیه سازی انسانی را نیز تبیین کرده است ، آیت الله مکارم شیرازی می باشد . ایشان با تاکید بر جواز اولی این عمل ، به دلیل برخی ملاحظات اجتماعی ، اخلاقی و حقوقی ، به حرمت ثانوی شبیه سازی انسانی حکم می دهند  .

ج)جواز محدود شبیه سازی انسانی

معتقدان به این دیدگاه ، با توجه به قواعد و اصول اولیه شرعی ، رای به جواز شبیه سازی انسانی     می دهند ، ولی با این توجه که شبیه سازی انسانی در سطح کلان و گسترده ، پیامدهای ناخوشایندی بهمراه دارد که باید گستره این جواز را محدود نمایند . ظاهر این سخن درست بنظر می رسد اما یک نکته ای وجود دارد و آن هم نگاه ساده انگارانه به تکنیک شبیه سازی انسانی می باشد . در بخش اول این دیدگاه که حکم به جواز شبیه سازی انسانی داده می شود ، اعتراضی وجود ندارد و می پذیریم زیرا مطابق اصول فقهی و سیره فقها در برخورد با اصل اباحه می باشد . اما بخش دوم حکم که جواز آن را محدود می نماید را باید مقداری با تامل تر بررسی نمود و علت این محدودیت را جویا شد . احتمالاً این محدودیت بعلت تصورات احتمالی از آینده شبیه سازی انسانی می باشد که فقها را مجاب نموده که این جواز را بصورت محدود تایید نمایند .

اگر واقعیتهای علمی و میدانی شبیه سازی ، مانند :عدم تطابق مطلق افراد شبیه سازی شده ، عدم امکان شبیه سازی ژن های انسانی ، پر هزینه بودن تکنیک شبیه سازی و امکان شناسایی افراد شبیه سازی شده از هم را در نظر بگیریم ، نگرانی ها  و دلواپسی های برخی را از عدم محدودیت شبیه سازی انسانی از بین می برد و اینکه اکنون در بسیاری از کشورهای دنیا ، تعداد زیادی انسان دو قلو و شبیه هم زندگی می کنند ولی اختلالی هم در نظام اجتماعی و نظم عمومی آن کشورها بوجود نیامده است .

از این رو ظاهراً دلیل محکمی برای محدود ساختن حکم جواز شبیه سازی انسانی وجود ندارد . زیرا عملاً حتی اگر این کار شرعاً مجاز شمرده شود ، نمی توان جای تولید مثل طبیعی را بگیرد و آن را به معضل خاصی مواجه سازد . تکنیک شبیه سازی انسانی یک روش فرعی و استثناء خواهد بود همانطور که لقاح برون رحمی تاکنون نتوانسته است جای تولید مثل طبیعی را بگیرد و تنها در مواقع ضروری به آن رجوع می شود .

ج)جواز مطلق شبیه سازی انسانی

اگر بخواهیم از منظر فقهی و بر اساس مبانی فقهی شیعه به مسئله شبیه سازی انسانی بنگریم ، بنظر می رسد این کار مباح باشد و دلیل قطعی بر حرمت آن وجود نداشته باشد . ظاهراً معتقدان به دیگاه “جواز مطلق” شبیه سازی انسانی راه درست و صوابی را پیموده اند ، زیرا با هیچ یک از آموزه های فقهی و کلامی شیعه تعارضی ندارد و هم اینکه نصی بر علیه آن وجود ندارد .

حضرت آیت الله مکارم شیرازی در این باره صراحت فرموده اند : “شبیه سازی از نظر حکم شرعی به عنوان اولی شامل اصل اباحه می باشد ، چون آیه ، روایت ، دلیل عقلی و اجماعی بر حرمت آن نداریم .”

بنابراین کسانی که بر اساس دو قاعده فقهی “کل شیءٍ هو لک حلال حتی تعرف انه حرام ” و “کل شیءٍ مطلق حتی یرد فیه نهی ” ، شبیه سازی انسانی را مجاز شمرده اند به بیراهه نرفته و خلاف مبنا حکمی را صادر ننموده اند . حضرت آیت الله موسوی بجنوردی که همواره تحلیل های فقهی حقوقی شان با توجه به اصل زمان و مکان می باشد فرموده اند : “شبیه سازی با هیچ یک از اصول اسلامی ، اخلاق پزشکی و حقوق بشر تضادی ندارد ، بلکه در مواردی باعث شناسایی و مهار بیماریهای کشنده می شود که خود امری نیکو و پسندیده نزد شرع مقدس و جامعه عقلا پنداشته می شود . ”

خلاصه و نتیجه بحث

موضوع شبیه سازی انسانی از آن دسته علومی است که دارای شاخه های گوناگون و شقوق مختلفی می باشد . به همین دلیل است که نظرات و دیدگاه های علمای مذاهب مختلف راجع به آن مختلف و در بعضی از موارد با هم متفاوت است . در این مقاله از ابتدا سعی بر آن بوده است که علاوه بر بیان موضوع بصورت روان و همه فهم و غیر ثقیل ، نظر صائب برگزیده شود . در ابتدا به طرح معنای شبیه سازی پرداخته شد و سپس انواع تولید مثل در میان موجودات زنده مطرح شد که یکی از آن روش ها ، تولید مثل غیر جنسی و غیر طبیعی بود . در ادامه به اختلاف میان این روش تولید مثل با سایر روش ها پرداخته شد . در ادامه علاوه بر مرور پیشینه شبیه سازی ، معلوم گشت که شبیه سازی ، حداقل در حوزه فکر و خیال موضوع جدیدی نبوده و همواره کسانی در طول تاریخ وجود داشته اند که تفکر ایجاد موجودی شبیه خود یا دیگران را در سر می پرورانده اند . این تفکر نهایتاً در سال ۱۹۹۷ میلادی بدست دانشمندی بنام ویلموت  لباس واقعیت به تن کرد و اولین گوسفند شبیه سازی شده به نام دالی به دنیا آمد .

در ادامه برخی از نظرات  بزرگان مطرح و مورد بررسی قرار گرفت . بزرگانی همچون : مقام معظم رهبری و حضرات آیات : مکارم شیرازی ، سیستانی ، جوادی آملی ، زنجانی ، حکیم و موسوی بجنوردی .

سپس مطرح شد که تقریباً فقهای شیعه بصورت اجماعی با شبیه سازی در عرصه گیاهی و حیوانی مخالفتی ننموده اند و آن را مجاز اعلام کرده اند . اما آنجایی که اختلاف نظر پیش آمد بحث درباره شبیه سازی انسانی بود .  در ادامه به بیان و بررسی چهار دیدگاه مطرح در بین فقهای امامیه پرداخته شد . معتقدان به حرمت اولی شبیه سازی انسانی ، مطرح می کنند که بدلیل تغیر خلق الله بودن شبیه سازی انسانی و به استناد آیات ۳۰ سوره روم و ۱۱۹ سوره نساء ، باید حکم به حرمت شبیه سازی انسانی داد . البته در مبحث بعد به این مطلب پاسخ داده شد که منظور از تغییر خلق الله تغییرات فیزیکی و جسمی نیست و اگر هم بود ارتباطی به شبیه سازی پیدا نمی کرد زیرا در شبیه سازی اساساً تغییر ملموسی در مخلوقات خدا بوجود نمی آید . معتقدان به دیدگاه دوم که همان حرمت ثانوی شبیه سازی انسانی بود ، عقیده دارند که شبیه سازی انسانی در نگاه اول و به عنوان حکم اولی ، مجاز است و مباح ولیکن بر اثر احتمالاتی که وجود دارد بخاطر شبیه سازی انسانی اتفاق بیوفتد ، باید آن را تحریم نمود و استفاده از آن را ممنوع اعلام نمود . ظاهراً موافقان این دیدگاه از نظر کمّی دست برتر را در میان سه دیدگاه دیگر را دارند . از موافقان سرسخت این دیدگاه می توان به حضرت آیت الله مکارم شیرازی اشاره نمود که ایشان به خاطر سه مسئله حکم به حرمت ثانوی شبیه سازی انسانی داده اند : اول) مسئله اخلاقی شبیه سازی دوم)مسئله فقهی حقوقی شبیه سازی و سوم)مسئله اجتماعی شبیه سازی . معتقدان به دیدگاه سوم ، یعنی جواز محدود شبیه سازی انسانی هم عقیده دارند ، شبیه سازی انسانی در اصل جایز و مباح است ولی بدلیل سوءاستفاده هایی که در سطح کلان و گسترده از آن خواهد شد باید استفاده آن محدود و کنترل شده باشد و نهایتاً حکم جواز شبیه سازی انسانی را بصورت محدود صادر نمودند . و اما چهارمین دیدگاه در مورد شبیه سازی انسانی ، جواز مطلق بود . دیدگاهی که هم با اصول فقهی شرعی منطبق است و هم عرف آن را می پذیرد . در این دیدگاه با بیان چند نکته می توان بخوبی ، صائب بودن آن را به نمایش گذاشت :

اول)هیچ دلیل خاص و عامی در فقه بر علیه شبیه سازی انسانی وجود ندارد .

دوم)اصل اصیل و پر کاربرد ” اصل اباحه” مورد اتفاق تمام فقهای امامیه می باشد . شبیه سازی انسانی نیز یکی از مواردی است که می توان برای اثبات مباح بودنش به این اصل استمساک جست . فقیه در هنگام مواجهه با شبیه سازی انسانی ، ملزم نیست جواز آن را اثبات نماید بلکه فقط کافیست برای حرمتش دلیلی پیدا نکند و حکم به جواز و اباحه بدهد چون اباحه موافق اصل است .

سوم)آنچه که تا کنون به عنوان مفاسد قطعیه شبیه سازی انسانی مطرح و بیان شده است ، عمدتاً بر اساس احتمال و از روی احساسات و عواطف می باشد و ارتباط مستقیمی با خود شبیه سازی ندارد . اگر در جایی مفسده ای قطعیت پیدا کرد باید در همان مورد مشخص حکم به حرمت داد و نه بخاطر مفاسد احتمالی حکم به حرمت تمام شبیه سازی داد .

چهارم)شبیه سازی انسانی از لحاظ ساز و کار ، تفاوت آنچنانی با دیگر تکنیک های شناخته شده باروری ندارد ، مجاز شمردن آنها و تحریم نمودن شبیه سازی منجر به یک ناسازگاری در قبول حکم حرمت شبیه سازی می شود .

پنجم)شبیه سازی انسانی می تواند و باید بعنوان نوعی کشف ، شناخت و درک از پدیده های الهی باشد که در صورت نیاز از آن بهره برد و نه اینکه آن را بایکوت کرد و از ابتدا به مخالفت با آن برخواست و آن را تحریم نمود و دست متشرعین را در پیگیری این تکنیک لرزاند . امیدواریم ، فقهای گرامی و علمای ارزشمند ، مخصوصاً در میان اهل سنت ، هنگام برخورد با مسائل نوظهور ، بدلیل ناشناخته بودن و ابهام در آینده آن ، حکم به تحریم بدون دلیل آن نداده و بخاطر یکسری احتمالات غیر حتمی ، دست پژوهشگران علمی که مقید به احکام شرع مقدس هستند را نلرزانده و اعتماد بنفس ایشان را سست ننمایند . الحمدلله ، علمای شیعه در برابر مسائل نوظهور ، موضع گیری سرسختانه اتخاذ نمی نمایند و تا حد امکان تا روشن شدن ابعاد کلی مسئله از صدور حکم شرعی خودداری می نمایند . تفاوت اساس میان احکام اهل سنت و تشیّع در مسئله شبیه سازی انسانی گویای همین نکته می باشد . هرچند در میان فقهای تشیّع نگرانی ها و ابهاماتی در رابطه با شبیه سازی انسانی وجود دارد که امید است با مرور زمان و گسترش روز افزون علم ژنتیک ، روز به روز از این نگرانی ها کاسته و شاهد یک حکم و دیدگاه واحد در جهان تشیّع در رابطه با شبیه سازی انسانی باشیم .(ان شاءالله)

سیدعلی میرجمالی کارشناسی ارشد فقه و حقوق خصوصی دانشگاه آزاد تهران شمال

فهرست منابع

قرآن کریم،ترجمه مهدی الهی قمشه ای،انتشارات نوای دانش،۱۳۸۶ ه.ش

اسلامی،سیدحسن،شبیه سازی انسانی از دیدگاه آین کاتولیک و اسلام،مرکزمطالعات وتحقیقات ادیان و مذاهب،۱۳۸۲ ه.ش

بروجردی،سیدابراهیم،تفسیرجامع،انتشارات صدر،۱۳۴۱ ه.ش

(امام) خمینی(ره)،روح الله،رساله توضیح المسائل،نشر فرهنگی رجاء،۱۳۶۶ ه.ش

(امام) خمینی(ره)،روح الله، تحریر الوسیله،موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،۱۳۷۹ ه.ش

صانعی،یوسف،استفتائات پزشکی(احکام ویژه پزشکان و بیماران)،انتشارات میثم تمّار،۱۳۷۶ ه.ش

طباطبایی،سیدمحمدحسین،المیزان فی تفسیر القرآن،انتشارات اسلامیه،۱۳۷۰ ه.ش

علیان نژادی،ابوالقاسم،دیدگاه فقهی آیت الله مکارم شیرازی درباره دو مسئله شبیه سازی و راه های فرار از ربا،مرکز نشر علوم اسلامی،۱۳۸۸ ه.ش

فضل الله،حسین،الاستنساخ :جدال العلم و الدین و الاخلاق،دمشق،دارالفکر، ۱۹۹۷ م

موسوی بجنوردی،سیدکاظم،دائره المعارف بزرگ اسلامی،ج۵،۱۳۷۵ ه.ش

موسوی بجنوردی،سیدمحمد،مجموعه فقهی حفوقی اجتماعی،انتشارات پژوهشکده امام خمینی(ره)،موسسه چاپ عروج،چاپ اول      ۱۳۸۱ ه.ش

مومن،محمد،کلمات سدیده فی مسائل جدیده،قم،موسسه نشر اسلامی،۱۳۸۶ ه.ش

مومن،محمد،الاستنساخ،قم،موسسه نشر اسلامی،۱۳۸۶ ه.ش

مجله پژوهش و حوزه،سال دوم،شماره ششم،تابستان،۱۳۸۰ ه.ش

مجله علمی پژوهشی تحقیقات زنان،سال دوم،شماره دوم،تابستان۱۳۸۷ ه.ش

محقق داماد،سیدمصطفی،قواعدفقه،انتشارات مرکزنشرعلوم انسانی،۱۳۸۲ ه.ش

مرکزفقهی قوه قضاییه،مجموعه آرای فقهی-قضایی در امور حقوقی، مرکز تحقیقات فقهی،۱۳۸۱ ه.ش

مکارم شیرازی،ناصر،الاستنساخ،قابل دسترسی در پایگاه اینترنتی آیت الله مکارم

مجله فقه،کاوشی در فقه اسلامی،شماره۴۶،زمستان،۱۳۸۴ ه.ش