آشنایی با اسناد الزام آور منطقه ای مرتبط با حفاظت از خاک

برشی از یک مقاله- پریسا طهوری – محمدرضا پروین

در موضوع حفاظت از خاک علاوه بر این که کشورها در عرصه ملی و بین‌المللی به تنظیم اسناد مربوط اقدام می‌نمایند، در سطـح منطقه‌ای نیز بسیاری از کشورها اقدام به تنظیم و تدوین اسناد الزام‌آوری نموده اند که البته مشخصه‌ آن ها الزامی بودن آن‌ها برای کشورهایی است که بر اساس منطقه جغرافیایی، سیاسی یا سازمانی مشخصی به عضویت آن ها درآمده اند. این اسناد می‌توانند در شکل‌گیـری یک رویه بین المللی نیز مؤثر باشند. در حوزه‌ خاک، خوش بختانه اسناد منطقه ای به تصویب رسیده است که در این جا به تعدادی از اسناد تعهدآور منطقه‌ای که در برگیرنده مصادیق و ضوابطی نسبت به استفاده پایدار از خاک می‌باشند، اشاره می‌شود. اما تنها یک سند در میان این اسناد دارای نقش انحصاری در خصوص حفاظت از خاک می‌باشد و آن عبارت است از” پروتکل اجرای کنوانسیون آلپ در سال 1991، در زمینه حفاظت خــاک”.

1-     پروتکل اجرایی کنوانسیون آلپ در مورد حفاظت از خاک (1991)

پروتکل حفاظت خاک کنوانسیون آلپ (ACSPP ) در اکتبر سال 1998 به عنوان پروتکل الحاقی به کنوانسیون حفاظت از رشته کوه‌های آلپ تصویب شد و در سال 2006 اجرا گردید(3). از دیدگاه این پروتکل فرسایش خاک در زمره مشکلات منطقه آلپ قرار دارد و از نقطه نظر توپوگرافی و در نتیجه تراکم آلاینده های خاک می‌تواند به سایر اکوسیستم ها منتقل شده و در نتیجه خطراتی را برای انسان ها، گیاهان و جانوران به وجود آورد(6). در این پروتکل بر ضرورت حفظ کارکردهای اکولوژیک خاک چه از لحاظ کمی و چه کیفی برای مدت زمانی طولانی تأکید شده و دولت ها موظف به تحقق این امر می‌باشند. در حقیقت پروتکل به دنبال ترغیب کشورهای منطقه جهت احیای خاک های تخریب شده می باشد.

این پروتکل حاوی بسیاری از مفاهیم و اصول اکولوژیکی است که از آن ها به عنوان ارکان ضروری اسناد ملی و بین المللی خاک یاد شده است. جالب آن که این پروتکل مبتنی بر نگرش اکوسیستمی است و منطقه کوهستان را بر اساس تنوع اکولوژیکی آن و سیستم های اکولوژیکی شدیداً حساس که ظرفیت عملکردی آن ها باید حفظ شود، می‌شناسد. هدف اصلی این پروتکل کاهش آسیب کمی و کیفی به خـاک از طریق استفاده از روش های کاربری مناسب کشاورزی و جنگل داری که به خـاک صدمـه نمی‌رسانند، می باشد. در این پروتکل به کاهش دست کاری خاک، کنترل فرسایش خاک و احیای خاک توجه ویژه شده است. این پروتکل کارکردهای خـاک را کارکردهای طبیعـی، کارکردهای ‌فرهنگـی ‌و کارکردهـای کاربری اراضـی معرفی می نماید و بر حفاظت و حراست از این کارکردها تاکید دارد تا تعادل اکولوژیکی درمنطقه و تنوع خاک برای نسل‌های آتی حفظ گردد (ماده 1).

به نظر می‌رسد این پروتکل تعهدات خاصی را برای اعضا در جهت حفاظت و حمایت از خاک در نظر گرفته است. از جمله این تعهدات می توان به اقدامات اجرایی و حقوقی به منظور حفاظت خاک و استفاده از اصول احتیاطی) با توجه به ماده2) و ملحوظ نمودن اهداف پروتکل در سیاست گذاری‌های دیگر همانند جنگل داری، کشاورزی و حفاظت ازطبیعت (ماده3)، ایجاد هماهنگی و همکاری میان مؤسسات و مراجع به منظور ارایه رفتاری مشترک در زمینه حفاظت از خاک (ماده4) و همین طور تعهد در حمایت از همکاری های بین المللی میان مؤسسات در زمینه بحران خاک و اجرای تحقیقات خاک (طبق ماده5) اشاره نمود.

فصل دوم این پروتکل حاوی بسیاری از اقدامات ویژه به شرح ذیل جهت لحاظ نمودن در زمان انعقاد قرارداد میان اعضا می‌باشد: استفاده با صرفه و محتاطانه از خاک (ماده7)، حفاظت از تالاب ها و مرداب ها (ماده9 )، اختصاص اراضی برای احیا و مدیریت اراضی خاص(ماده10) و نیز اراضی مبتلا به فرسایش خاک(ماده11)، حفاظت خاک برای جنگل داری و کشاورزی (ماده12)، حفاظت خاک در برابر اثرات جهان گردی(ماده14)، حفاظت خاک در برابر آلاینده ها (ماده15)، و شناسایی ویژگی‌ها و ارزش های اکولوژیکی خاک (ماده16).

در فصل سوم این پروتکل نیز تعهدات خاصی در مورد حفظ هماهنگی اکولوژیکی و حفاظت از محیط زیست و انتشار اطلاعات مربوط به خاک برای عموم مطرح گردیده است. این قبیل مقررات بین المللی می توانند به عنوان الگویی برای قانون گذاری در سطوح ملی جهت حفاظت از خاک نیز مد نظر قرارگیرند. دولت های عضو این پروتکل نیز باید تدابیر حقوقی و اداری لازم برای حفاظت از خاک را اتخاذ کرده و بر اجرای آن ها نظارت کنند. این پروتکل اتخاذ رویکردی یکپارچه که حفاظت از خاک را در کلیه جنبه های مدیریتی وارد می‌سازد، از جمله تکالیف دولت های عضو تلقی می نماید. واگذاری مسوولیت اجرایی کنوانسیون به سطوح مختلف دولت برای ترویج همکاری های بین المللی نیزاز سوی این پروتکل مورد توصیه قرار گرفته است. پروتکل هم چنین دولت ها را به گنجاندن موضوع بررسی پیامدهای خاکی در ارزیابی آثار زیست محیطی در پروژه های عمده فرا می‌خواند. تعهدات جامع مندرج در پروتکل با الزام دولت ها به مراقبت و نظارت دایمی تکمیل شده است.

2-     کنوانسیون آفریقایی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (1968)

آفریقا با70% زمین های بیابانی یا خشک ، پیش گام قوانین زیست محیطی منطقه ای در ارتباط با خاک های شکننده می‌باشد(3). نسخه اصلی کنوانسیون حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی آفریقا توسط اتحادیه آفریقا در سال 1968 در آلگر به تصویب رسید و در سال 2003 توسط UNEP و IUCN مورد تجدید نظر قرار گرفت.

این کنوانسیون رویکرد جدیدی را برای حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی معرفی می‌کند و آن شناسایی و تأیید اصل مسوولیت مشترک برای مدیریت محیط زیست توسط دولت‌های آفریقایی می‌باشد این کنوانسیون در جهت اعمال سیاست ها و برنامه های زیست محیطی خود، ایجاد مناطق حفاظت شده و اقدامات حفاظتی خاص را برای گونه هایی که در لیست ضمیمه این کنوانسیون هستند، ضروری می‌داند. این کنوانسیون هم چنین زمینه هایـی را برای حفاظت از منابع طبیعـی موجود هم چون آب و خـاک، توجه به نگرانی های زیست محیطی در برنامه های توسعه ای و نیز برای تحقیقات و آموزش فراهم می‌کند.

مقررات مربوط به حفاظت و بهره برداری پایدار از خاک، در ماده‌ی 6 آمده است. این ماده دولت ها را ترغیب به تصویب تدابیر حفاظتی و پیش گیرانه در جهت حفاظت و تقویت خاک می‌نماید، تا از این طریق با فرسایش و تخریب ویژگی های فیزیکی شیمیایی، بیولوژیکی و اقتصادی خاک مقابله شود. برای انجام این منظور کنوانسیون، دولت ها را ملزم به یک سری اقدامات می‌کند. اول این که این دولت ها باید بر اساس تحقیقات علمی و هم چنین دانش و مهارت های بومی و به ویژه از طریق طبقه بندی قابلیت های استفاده از زمین، برنامه های استفاده از زمین را تصویب و برقرار کنند. دوم آن که این کشورها در زمان اجرای رویه های کشاورزی و اصلاحات اراضی باید ابتدا در جهت ارتقای خاک اقدام به معرفی رویه های زراعت پایدار وجنگل داری نمایند و در مرحله بعد فرسایش و آلودگی ناشی از کاربری نادرست از خاک و سوء مدیریت صحیح را کنترل کنند. سومین اقدام دولت های عضو این است که آن ها در مناطق آسیب دیده ناشی از تخریب زمین، باید با برنامه ریزی مناسبی نسبت به انجام تدابیر کاهنده و احیایی اقدام نمایند(1). در سایر بندهای این کنوانسیون نیز برحفاظت خاک از طریق حفاظت فلور، حفظ و توسعه مناطق حفاظت شده، آموزش حفاظت و همکاری های بین الدولی تأکید دارند.

3-     موافقت نامه ASEAN در مورد حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (1985)

موافقت نامه دیگر مرتبط با حفاظت و استفاده پایدار از خاک، موافقت نامه ASEAN در خصوص حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی است که در سال 1985 تصویب شد، اما تا کنون اجرایی نشده است.

اعضای این موافقت نامه شامل برونئی دارالسلام، اندونزی، مالزی، فیلیپین، سنگاپور و تایلند می‌باشند. اصل مهم این موافقت نامه بند (1) ماده (1) است که در آن از اعضا خواسته شده تا در چارچوب قوانین ملی خود، بطور انفرادی و یا مشترک اقدامات لازم را برای حفظ فرآیندهای اکولوژیکی ضروری و نظام های حفظ حیات به کار گیرند و از تنوع ژنتیکی با هدف توسعه پایدار، حفاظت نمایند. به موجب این موافقت نامه اعضا متعهد شده اند راهبردهای ملی حفاظتی را در چارچوب راهبردهای مشابه منطقه ای ارایه و هماهنگ نمایند. ماده (7) در مورد خاک از اعضا می‌خواهد تا نقش خاک را در کارکرد زیست بوم های طبیعی لحاظ کرده و به منظور احیای خاک های فرسایش یافته و تخریب شده، اقدامات حفاظت خاک را در پیش گرفته، راهبردهای خاک را تدوین نموده، فرسایش خاک را کنترل کرده و حاصل خیزی خاک را بهبود بخشند. این هدف از طریق اقدامات مشترک در قالب موافقت نامه به ویژه در فصل سوم که به حفاظت از فرآیندهای اکولوژیکی می‌پردازد، قابل تحقق می‌باشد. ماده10 موافقت نامه از اعضا می‌خواهد تا کارکرد مناسب زیست بوم ها را حفظ نموده و از تخریب محیط زیست جلوگیری کنند.

فصل پنجم تعهدات مربوط به ارزیابی ها و برنامه ریزی های زیست محیطی، اقدامات حمایتی ملی در زمینه تحقیقات علمی، آموزش و اطلاعات را ذکر نموده است و فصل ششم نیز شامل مقرراتی در خصوص همکاری های بین المللی می‌باشد.

سایر اسناد منطقه ای مرتبط با خاک عبارت از پروتکل نواحی حفاظت شده خاص و تنوع زیستی در مدیترانه ، کنوانسیون حفاظت از دریای مدیترانه در برابر آلودگی و کنوانسیون حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست ناحیه اقیانوس جنوب می‌باشند.

منبع: فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورههجدهم، شماره دو، تابستان 95