حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس

حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس

دکتر سید وحید مدرس

 هر فرهنگی دارای دو عنصر معنوی (ناملموس) و مادی (ملموس) است: عناصر معنوی یا ناملموس فرهنگ، آن دسته از عناصر فرهنگی هستند که جنبه شیئی ندارند و غیرقابل ‌اندازه‌گیری و مقایسه با محک علمی و کمی می‌باشند و از طریق خط و زبان انتقال می‌‌پذیرند مانند معتقدات، آداب‌ورسوم، سنتها و قوانین و مقررات، ارزشها و هنجارها و فلسفه و اخلاق که در واقع هویت فرهنگی و سرمایه معنوی یک جامعه را تشکیل می‌‌دهند (قلی‌زاده، 1382، ص 68). فرهنگ معنوی بدنه اصلی یک فرهنگ ملی و نقطه تعالی و فرازگاه حیات ملی آن فرهنگ است (صالحی امیری، 1386، 71).

 عناصر مادی فرهنگ، به آن دسته از عناصر فرهنگی اطلاق می‌شود که محسوس و ملموس و قابل‌اندازه‌گیری با موازین علمی و کمی هستند، مانند ابزار کار، وسایل صنعتی، وسایل و لوازم خانه، وسایل موتوری، ابداعات برقی، ساختمانها، بناها، جاده‌ها و راه‌آهن (قلی زاده، 1382، 68). هم‌چنین می‌‌توان از عناصر مادی فرهنگ به میراث فرهنگی، تکنولوژی فرهنگی، صنعت فرهنگی، فیلم، سینما و غیره نیز اشاره کرد (صالحی امیری، 1386، 71).

به‌طورکلی به آنچه از گذشته برای حال باقی‌مانده باشد میراث گفته می‌شود. تا دو دهه پیش میراث فرهنگی تنها به آثار و بقایای مادّی فرهنگها (آثار ملموس)، یعنی بناها و محوطه‌های تاریخی، اتلاق می‌شد اما در حال حاضر جامعه جهانی به آثار بجا مانده از بعد معنوی (ناملموس) فرهنگ از قبیل، دانشهای سنتی، مهارتها، آیینها، بیان هنری، ادبیات، اسطوره و زبان، پی برده است. میراث معنوی بخش زنده میراث فرهنگی است چراکه با زندگی مردم در ارتباط است و جریان دارد و حتی تعدادی از این میراث به‌صورت سینه‌به‌سینه و نسل به نسل منتقل شده‌اند تا امروز به ما رسیداست.

مطابق با ماده 2 از فصل اول کنوانسیون 17 اکتبر سال 2003 یونسکو، میراث فرهنگی ناملموس به معنای اقدامها، نمایشها، ابرازها، دانش، مهارتها ـ و نیز وسایل، اشیا، مصنوعات دستی و فضاهای فرهنگی مرتبط با آنهاست که شامل زبان، ادبیات، موسیقی، بازیها، اسطوره‌ها، آیینها و مناسک، آداب‌ورسوم، صنایع‌دستی، معماری و سایر هنرها می‌باشد.

  اهمیت میراث فرهنگی ناملموس

با ظهور و گسترش پدیده جهانی‌شدن میراث فرهنگی ناملموس به‌صورت شکننده، تنها عامل حفظ و بقا تنوع فرهنگی در عصر حاضر می‌باشد. درک و شناخت میراث فرهنگی ناملموس از جوامع مختلف به ما در برقرار کردن ارتباطات میان فرهنگی و احترام دوطرفه به شیوه زندگی دیگران، کمک شایان خواهد کرد.

عاریت گرفتن فرهنگ ناملموس ضایعه‌ای است که قومیت یک گروه اجتماعی را تهدید می‌کند این در حالی است که فرهنگ مادی را می‌‌توان با گرفتن از فرهنگهای دیگر توسعه داد و غنی ساخت (قلی زاده، 1382، 61). میراث فرهنگی ناملموس بیشتر و بهتر می‌تواند هویت و موجودیت یک قوم یا ملت را اثبات کند.

بر همین اساس کنفرانس عمومی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)، در سی و دومین نشست خود که از تاریخ 29 سپتامبر تا 17 اکتبر 2003 در پاریس برگزار شد، با عنایت به توصیه‌نامه 1989 یونسکو در مورد حراست از فرهنگ سنتی و فولکلور، اعلامیه‌ جهانی یونسکو در مورد تنوع فرهنگی (2001) و اعلامیه‌ استانبول (2002) مصوب سومین میز گرد وزیران فرهنگ، میراث فرهنگی ناملموس را به عنوان انگیزه‌ اصلی تنوع فرهنگی و ضامن توسعه پایدار معرفی می‌کند و آن را مجموعه آفرینشهای سنتی یک جامعه فرهنگی، بازتابی از انتظارات جامعه و هویت فرهنگی و اجتماعی یک گروه یا افراد آن اجتماع می‌داند. هنجارها و ارزشهایی که به‌صورت شفاهی یا از روی تقلید انتقال می‌‌یابد و با افزودن اشکال مختلف ارتباطات و اطلاع‌رسانی، گسترش یافته است. اجتماعات، در پاسخ به شرایط زیست‌محیطی، تاریخی و وجودی خود، دایماً این میراث را از نو خلق می‌‌کنند و این میراث، به آنان حس تداوم و هویت می‌‌بخشد.

توجه به این نکته ضروری است که اهمیت و ضرورت توجه به میراث فرهنگی نه فقط به آشکارسازی و جلوه میراث فرهنگی ناملموس است، بلکه علم و دانش و هنری که این نوع از میراث فرهنگی از طریق آن به نسلهای بعدی انتقال پیدا می‌کند مهم‌تر می‌باشد. ارزش اجتماعی و مالی این انتقال علم به گروههای اقلیت آن منطقه وابسته است به‌عبارت‌دیگر طی کردن مسیر توسعه و پیشرفت یک جامعه به توسعه و پیشرفت تک‌تک افراد آن جامعه بستگی دارد.

  هم‌زمانی سنت و مدرنیته

یکی از کارکردهای اساسی میراث فرهنگی ناملموس، زندگی و حیات آداب‌ورسوم و آیینهای سنتی با زندگی مدرن شهری به‌صورت توأمان می‌باشد. در این شرایط میراث فرهنگی ناملموس نه‌تنها به ارایه زبان، ادبیات، موسیقی، بازیها، اسطوره‌ها، آیینها و مناسک، آداب‌ورسوم، صنایع‌دستی، معماری و سایر هنرهای بجا مانده از نسلهای گذشته می‌‌پردازد بلکه اعمال و رفتارهای روستاییان و شهرنشینان معاصر که حاصل تنوع فرهنگی موجود می‌باشد را منعکس می‌‌سازد.

  فراگیری میراث فرهنگی ناملموس

ما معمولاً آنچه را که شبیه به اعمال و رفتار افراد آن جامعه بوده باشد را به عنوان میراث فرهنگی ناملموس به‌حساب می‌‌آوریم خواه این اعمال از روستای همسایه یا از یک شهر از آن‌طرف کره زمین بوده باشد و یا حتی آداب‌ورسومی که از سوی مهاجرین ارایه‌شده و مردم آن جامعه آن را پذیرفته باشند. این آداب‌ورسوم منتقل‌شده از نسلی به نسل دیگر، نوعی پاسخ جامعه به محیط پیرامون، هویت‌بخش و عامل ایجاد حس تداوم جامعه و یک کانال ارتباطی بین گذشته و حال و آینده ما بوده است. در مبحث میراث فرهنگی ناملموس این سؤال که: ((آیا این رفتار یا آداب‌ورسوم خاص، مشخصاً متعلق به کدام فرهنگ و گروه است؟)) مطرح نیست، بلکه باعث ایجاد همبستگی اجتماعی و حس هویت و مسؤولیت در افراد جامعه می‌شود و همین امر در ایجاد حس تعلق داشتن به یک اجتماع متفاوت و جامعه بزرگ‌تر در افراد کمک می‌کند. میراث فرهنگی ناملموس، مطلقاً به عنوان یک فرهنگ خوب یا بد تلقی نمی‌‌گردد. رونق و توسعه میراث فرهنگی ناملموس بر پایه و اساس آنها که در ارتباطات انسانها با یکدیگر بنا گذاشته شده و هم‌چنین به علم و دانش افراد جامعه از سنت و هنر و آداب‌ورسوم و آیینها که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است، بستگی دارد. این نوع آداب‌ورسوم و… فقط از طریق خود آن جامعه می‌تواند به عنوان میراث فرهنگی ناملموس که از گذشته به آن عمل می‌شده تشخیص داده شود، در غیر این صورت هیچ‌کسی نمی‌تواند چنین ادعایی مطرح کند.

حراست از میراث فرهنگی زنده

میراث فرهنگی ناملموس نیز دقیقه مثل فرهنگ، دایماً توسط نسل جدید در حال تغییر و تحول، غنی شدن می‌باشد. بسیاری از میراث فرهنگی ناملموس به‌واسطه پدیده جهانی‌شدن و همانندسازی فرهنگی از طریق عدم حمایت و درک لازم و صحیح از ماهیت فرهنگی آن و هم‌چنین فقدان توجه و بها دادن به آنها در معرض تهدید و خطر انقراض می‌باشند. اگر میراث فرهنگی ناملموس رواج، رونق و پروش نیابد، خطر فراموش شدنشان افزایش یافته و بنابراین صرفاً به عنوان یک آیین و سنت متعلق به گذشتگان تلقی خواهند شد. حفظ و حراست از میراث فرهنگی ناملموس و ایجاد راهکار جهت انتقال آن به نسل آینده باعث تقویت و تدام آن خواهد شد؛ به‌عبارت‌دیگر درعین‌حال که باید اجازه داده شود تا میراث فرهنگی ناملموس یک جامعه توسط نسل جدید متناسب با شرایط موجود تغییر یابد، در جامعه نیز رواج یافته و موردپذیرش و استفاده همگان قرار بگیرد.

به‌طورکلی حفاطت و حراست از میراث فرهنگی ناملموس با 4 هدف عمده صورت می‌گیرد:

1- مستندسازی میراث فرهنگی ناملموس و زنده نگاه داشتن آیینها و سنتها در جامعه

2- تجلیل کردن و به رسمیت شناختن میراث فرهنگی ناملموس به‌وسیله برگزاری جشنواره‌ها و یادبودها

3- حمایت و تشویق به انتقال دانش و معلومات و هنر میراث فرهنگی ناملموس

4- ارایه قدرت علمی و هنری میراث فرهنگی ناملموس به عنوان معیار توسعه‌یافتگی یک جامعه

برای حفظ و حراست از میراث فرهنگی ناملموس باید استفاده و کاربری متفاوتی برای موزه‌ها و مکانهای باستانی و محیطهای طبیعی مربوط به گذشتگان، در نظر گرفه شود، بدین معنی که موزه‌ها و عرصه‌های باستانی و تاریخی نباید فقط به تماشای آثار فرهنگی بجا مانده از گذشتگان اختصاص یابد بلکه باید جایگاهی برای ترویج و توسعه علم و دانش و هنر و حتی ورود این آثار به زندگی روزمره مردم تبدیل شود. برای زنده نگاه داشتن این نوع از میراث فرهنگی باید آنها را به فرهنگ جاری جامعه متصل و مربوط نمود به‌گونه‌ای آنها توسط نسلهای حال و آینده آن جامعه به‌صورت معمولی یاد گرفته و رفتار شوند. گروهها و اجتماعاتی که این آداب‌ورسوم و آیینهای گذشتگان خود را زنده نگاه داشته‌اند و مطابق آن رفتار می‌‌نمایند، در هر نقطه جهان راه و روش و سیستم خاص خود را برای انتقال دانش و هنر به نسلهای آینده خود دارند که این روشها و سیستمها بیشتر تحت تأثیر کلام است تا نوشته. درصورتی‌که به افراد و اشخاص صاحب هنر و دانش میراث فرهنگی ناملموس اجر و بهای لازم داده شود، اقدامات مربوط به حفظ و حراست از این میراث با ارزش به رشد و تعالی و بالندگی کل جامعه و گروهها خواهد انجامید.

علایمی جود دارد که خطر انقراض و نابود شدن میراث فرهنگی ناملموس را بدون کمک و حراست از آنها، نشان می‌دهد اما چگونه ما می‌‌توانیم میراثی که دایما در حال تغییر و تحول بوده و قسمتی از فرهنگ زنده و جاری ما می‌باشد بدون اینکه آن را ثابت نگه داریم و یا دچار خدشه سازیم، حفظ و حراست و مدیریت بنماییم. در این حالت حفظ و حراست از میراث فرهنگی ناملموس، به معنی انتقال علم و دانش و هنر موجود در پس آنها می‌باشد. به‌بیان‌دیگر حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس بر روند انتقال معلومات و هنر پدیدآورندگان این‌گونه آثار از قبل ابزارآلات موسیقی، دستگاههای آهنگها و حرکات نمایشی آیینهای خاص و…، از نسل گذشته به نسل جدید در بستر ارتباطات درون یک جامعه تمرکز دارد تا اینکه این‌گونه آثار فقط در موزه‌ها و ابنیه‌های تاریخی نگهداری و در معرض نمایش قرار بگیرد.

حفاظت و حراست از این‌گونه آثار به معنی اطمینان از کاربرد و استفاده از میراث فرهنگی ناملموس به عنوان بخشی از فرهنگ زنده و راه و روش و آیین زندگی نسل جدید به‌گونه‌ای که بتواند در آینده این میراث را به دست نسل بعدی برساند. ملاک ارزیابی اقدامات ما به عنوان حفاظت و حراست از میراث فرهنگی ناملموس به میزان اطمینان از امکان ادامه حیات و ادامه بازآفرینی و مقدار انتقال معلومات و هنر این‌گونه آثار در آینده می‌باشد. شروع و آغاز حراست از میراث فرهنگی ناملموس می‌تواند از شناسایی و تهیه لیست این‌گونه میراث و کمک و تشویق به پژوهش و تحقیق در این باره و شناسایی ابعاد مختلف آنها در سیستمهای آموزشی رسمی و غیررسمی باشد. حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یک منبع مهم برای توسعه اقتصادی می‌باشد البته لزوماً از طریق صنعت گردشگری که خود باعث ایجاد خسارت به میراث فرهنگی است نخواهد بود، بلکه باید تمرکز بر افزایش عملکرد و نقش میراث فرهنگی ناملموس در برنامه‌ریزیهای کلی اقتصادی در جامعه باشد. برگزاری جشنواره‌ها، ایجاد مراکز تولید و فروش، برگزاری برنامه‌های آموزشی رسمی و غیررسمی، برنامه‌ریزی برای برگزاری آیینهای سنتی ماهانه، سالانه و فصلی، منطقه‌ای و ملی و… از این جمله می‌باشند.

منبع: ایمنا