بررسی موضوعی و حکمی و اعانه بر حرام در فقه قراردادها

نویسنده: دکتر سیدمحمدهادی قبولی درافشان

ناشر: میزان

سال نشر: 1395

قیمت: 23000 تومان

یکی از مهمترین مسائلی که در عرصه فقه قراردادها مطرح است، اعانه بر حرام می‌باشد. در حقوق اسلامی،‌ اهمیت مسأله یاد شده به اندازه‌ای است که دانشیان فقه را بر آن داشته است تا مباحث جامع، استدلالی و دقیقی را پیرامون تبیین موضوع، حکم و مصادیق اعانه بر حرام در فقه قراردادها مطرح نمایند. از آنجا که خاستگاه اصلی بحث از اعانه بر حرام در فقه قراردادها، مکاسب محرمه است لذا بسیاری از اندیشمندان فقه امامی، مسأله مذکور را به هنگام بحث از کسبهای حرام مطرح نموده‌اند که نمونه ارزنده این بررسیها را می‌توان در کتاب مکاسب شیخ انصاری (ره) و شرحها و حاشیه‌های متعددی که بر آن نوشته شده ملاحظه کرد. فقیهان امامیه در کتابهای قواعد فقه نیز ذیل قاعده حرمت اعانه بر إثم و عدوان به تبیین موضوع و حکم اعانه بر حرام پرداخته‌اند. فقیهان اهل سنت نیز مسأله را در کتابهای بیع و تجارت و قواعد فقه بررسی کرده‌اند. همچنین بسیاری از اندیشمندان اصولی امامیه در بحث مقدمه واجب،‌ تجری و دلالت نهی بر فساد و بعضی اصولیان سنی در بحث سد ذرایع از اعانه بر حرام سخن گفته‌اند و در کتاب حاضر، دیدگاههای آنان مورد بحث و نقد و بررسی تحلیلی و استدلالی قرار گرفته است.

در حقوق مدنی ایران، قانونگذار مدنی در بند چهارم ماده 190 و ماده 217 قانون مدنی از لزوم مشروعیت جهت معامله سخن گفته که با مباحث اعانه بر حرام مرتبط است ولی ماده 217 ق.م از بیان واقعی برخوردار نبوده و نیازمند بازنگری است.

در حقوق مصر نیز می‌توان به بحث سبب تعهد و ماده 136 قانون مدنی جدید مصر برای مقایسه موضوع اعانه بر حرام اشاره نمود که بحثهای قابل توجهی را در بین حقوقدانان مصری و رویه قضایی مصر به خود اختصاص داده ست.

در نظام حقوقی انگلستان، مقرره قانونی صریحی که قرارداد را به دلیل نامشروع بودن جهت آن باطل اعلام کند، وجود ندارد ولی در منابع حقوق قراردادهای انگلستان بحثی با عنوان «غیرقانونی بودن قراردادها» یا (Illegality on contracts) مطرح شده که اگرچه دارای قلمرو گسترده‌تری نسبت به جهت قرارداد است ولی در مواردی مانند استفاده از موضوع قرارداد برای یک هدف غیرقانونی یا (Unlawful purpose) با آن وجه مشترکی دارد.

به اعتقاد راقم این سطور، بحثهای ارائه شده توسط اندیشمندان فقه امامیه در شناسایی موضوع، حکم و مصادیق اعانه بر حرام آنچنان عمیق و دقیق است که بهره‌برداری شایسته و مقایسه آنها با تأسیسات مشابه در نظامهای حقوقی ایران، مصر و انگلستان،‌ حقوقدانان و قانون‌گذاران را در یافتن نقاط ضعف و قوت مبانی،‌ مقررت و قوانین نظامهای حقوقی یاد شده یاری خواهد نمود.

منبع: سایت انتشارات میزان