بررسی قوانین و معاهدات بین‌المللی و داخلی در زمینه حقوق مالکیت فکری

بررسی قوانین و معاهدات بین‌المللی و داخلی در زمینه حقوق مالکیت فکری

از دو قرن پیش تمایل کشورها برای متحدالشکل کردن قوانین داخلی و بین‌المللی در زمینه حمایت از مقولات مربوط به مالکیت فکری افزایش یافت و این مسأله را می‌توان نتیجه شکست نمایشگاه بین‌المللی اختراعات و ابداعات وین 1873 دانست. به دنبال این اتفاق، چند کنگره برگزار شد و نهایتاً کنوانسیون پاریس به تصویب رسید که سرآغاز تدوین مقررات بین‌المللی در حوزه مالکیت فکری شد.

کنوانسیون برن در سال 1886 و کنوانسیون رم در سال 1961 برای حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری به امضا رسید. برای حمایت از حقوق مالکیت صنعتی، کنوانسیون پاریس در سال 1883، معاهده همکاری ثبت اختراع در سال 1970 و موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری یا تریپس منعقد شد. در کشور ایران، اولین قانون مربوط به مالکیت صنعتی در سال 1304 تصویب شد.

در سال 1310 قانون مربوط به ثبت علایم و اختراعات، در سال 1383 قانون مربوط به حمایت از نشانه‌های جغرافیایی و در سال 1386 قانون ثبت اختراعات، علایم تجاری و طرحهای صنعتی وضع شد. هم‌چنین قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان در سال 1348 و قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای در سال 1379 به تصویب رسید. سازمان جهانی مالکیت فکری در سال 1970 تأسیس و در سال 1974، به یکی از سازمانهای تخصصی سازمان ملل تبدیل شد.

1- معاهدات، کنوانسیونها و مقررات بین‌المللی حقوق مالکیت فکری

از دو قرن پیش تمایل کشورها برای متحدالشکل کردن قوانین داخلی و بین‌المللی در زمینه حمایت از مقولات مربوط به مالکیت فکری افزایش یافت و این مسأله را می‌توان نتیجه شکست نمایشگاه بین‌المللی اختراعات و ابداعات وین 1873 دانست، به علت عدم‌حمایت کافی از اختراعات خارجی ارائه‌شده در نمایشگاه، مهمانان خارجی تمایل به نمایش محصولات خود نشان ندادند و باوجودی که اغلب کشورها تمایل بسیاری برای انتقال فناوریهای جدید داشتند، عملاً نمایشگاه اختراعات وین با شکست مواجه شد. به دنبال کنگره‌ای که در پی نمایشگاه در وین برگزار شد، کنگره دیگری در پاریس در 1878 برگزار شد و پیش‌نویسی را تهیه کرد که پیشنهاد نمود اتحادیه‌های بین‌المللی برای حمایت از مالکیت صنعتی تشکیل شود، این پیشنهاد به همراه تعدادی دعوت‌نامه از سوی دولت فرانسه برای کشورهای شرکت‌کننده در کنگره پاریس ارسال شد، در سال 1883 کنفرانس دیگری در پاریس برگزار شد که منجر به پذیرش نهایی و امضای کنوانسیون پاریس شد؛ و این سرآغاز تدوین مقررات بین‌المللی در حوزه مالکیت فکری شد. مقررات و قواعد بین‌المللی تنها برای کشورهایی الزام‌آور است که به این کنوانسیونها پیوسته‌اند. در ادامه به عناوین و زمان ایجاد معاهدات بین‌المللی مرتبط با مالکیت فکری به تفکیک اشاره‌شده است که برخی از مهم‌ترین و مؤثرترین آنها تشریح می‌شوند:

1-1- کنوانسیونهایی که برای حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری ایجاد شده‌اند.

1-1-1- کنوانسیون برن

کنوانسیون برن (Bern Convention) برای حمایت از آثار ادبی و هنری در سال 1886 در برن سوییس ایجاد شد و هدف آن ارائه استانداردهای حمایت از آثار ادبی و هنری می‌باشد. در مورد آثار، حمایت باید شامل هرگونه محصول ادبی، علمی و هنری صرف‌نظر از شکل یا نحوه ارائه آن باشد. بر اساس کنوانسیون برن حقوق زیر از حقوق انحصاری مؤلف هستند: حق ترجمه، اقتباس و تنظیم اثر، اجرای عمومی، قرائت عمومی، عرضه عمومی، پخش رادیوتلویزیونی، حق تکثیر و حق استفاده از اثر برای تولید یک اثر سمعی بصری. مدت حمایت از آثار بر اساس این کنوانسیون نیز به‌این‌ترتیب است که تا 50 سال بعد از مرگ مؤلف اثر مورد حمایت قرار دارد و برای آثاری که پدیدآورنده آن مشخص نیست 50 سال از در معرض دسترس عموم قرار گرفتن می‌باشد. برای آثار عکاسی و هنرهای کاربردی این مدت 25 است. ایران تاکنون به این کنوانسیون نپیوسته است.

1-1-2- کنوانسیون رم

کنوانسیون رم (Rom Convention) برای حمایت از اجراکنندگان، تولیدکنندگان آثار صوتی و سازمانهای پخش رادیوتلویزیونی در سال 1961 منعقد شد. هدف این کنوانسیون، حمایت از آثار و برنامه‌های اجراکنندگان، تولیدکنندگان آثار صوتی و سازمانهای پخش رادیوتلویزیونی است. این کنوانسیون یک دوره 20 ساله حمایت را برای افراد فوق نسبت به ضبط، اجرا و پخش رادیوتلویزیونی ارائه می‌کند و صرفاً کشورهایی می‌توانند در این کنوانسیون عضو شوند که پیش‌ازاین به کنوانسیون برن پیوسته باشند.

1-2- کنوانسیونهایی که برای حمایت از حقوق مالکیت صنعتی ایجاد شده‌اند

1-2-1- کنوانسیون پاریس

کنوانسیون پاریس (Paris Convention) در حوزه مالکیت صنعتی و در سال 1883 توسط یازده کشور پیشرفته آن زمان در پاریس به امضا و توافق کشورها رسید. هم‌اکنون این کنوانسیون بیش از 180 عضو دارد که ایران هم در سال 1337 مفاد این کنوانسیون را پذیرفت. این کنوانسیون به اکثر مصادیق مالکیت صنعتی از جمله حق اختراع، علایم تجاری، طرحهای صنعتی مدلهای مصرفی و نشان مبدأ جغرافیایی مربوط می‌شود. هدف کنوانسیون پاریس ایجاد نظامی برای مخترعین است تا بتواند از اختراع آنها در سطح بین‌المللی حمایت کند. در مفاد این کنوانسیون اشاره دارد که بر طبق «اصل رفتار ملی»، در ثبت مالکیت فکری و نیز اقامه دعوا هیچ تفاوتی بین شهروندان کشورهای عضو وجود نداشته و در دادگاهها برخورد یکسانی بین مخترعین کشورهای عضو به عمل خواهد آمد. کنوانسیون پاریس در سال 1883 منعقد شد و بعداً در بروکسل (1900)، واشنگتن (1911)، لاهه (1925)، لندن (1934)، لیسبون (1958) و استکهلم (1967) موردبازنگری قرار گرفت. کنوانسیون پاریس در سال 1979 اصلاح شد.

1-2-2- معاهده همکاری ثبت اختراع

با توجه به «اصل قلمروی سرزمینی» بودن در ثبت اختراعات، مخترع بایستی اختراعات خود را در کشورهایی که در آن مشتری و یا رقیب جدی وجود دارد، ثبت نماید.

از این‌رو با ثبت اختراع در یک کشور، آن اختراع فقط در کشور محل ثبت مورد حمایت قرارگرفته و در دیگر کشورها هیچ تضمینی برای عدم کپی‌برداری از آن وجود ندارد.

 در این ‌بین، معاهده همکاری ثبت اختراع (Patent Cooperation Treaty or PCT) این امکان را برای مخترع کشورهای عضو فراهم می‌آورد که درخواست فقط یک اظهارنامه یا تقاضانامه «بین‌المللی»، با یک‌زبان مشترک و به‌طور هم‌زمان برای تشکیل پرونده ثبت اختراع در تعداد زیادی از کشورها اقدام نماید. لازم به ذکر است که حق تقدم مخترع بر اساس این معاهده 30 ماه بوده و مخترع در این فاصله به‌خوبی می‌تواند در اقدامات بازاریابی اختراع خود تلاش نماید. این معاهده در سال 1970 منعقد شد و در سالهای 1979 و 1984 اصلاح گردید و هم‌اکنون 145 کشور عضو این معاهده می‌باشند. هم‌چنین ایران در چند سال اخیر عضویت معاهده را پذیرفته است ولی به دلیل آماده نبودن زیرساختها و بسترهای اجرایی آن، هنوز اجرایی نشده است.

1-2-3- موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری (تریپس)

از دهه 1970، با توجه به نقایص کنوانسیونها و موافقت‌نامه‌های قبلی و عدم وجود یک سازوکار اجرایی مؤثر در آنها باعث مطرح‌شدن حقوق مالکیت فکری از سوی کشورهای توسعه‌یافته در مذاکرات دور اروگوئه در قالب موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت «گات» شد که سرانجام به تصویب «موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری مالکیت فکری»، تریپس (Trips) منجر گردید. اجرای این موافقت‌نامه از سال 1995 آغازشده است. موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری مالکیت فکری (تریپس) یکی از اجزای تفکیک‌ناپذیر سند نهایی دور اروگوئه (Uruguay Round) و یکی از سه رکن موافقت‌نامه‌های سازمان جهانی تجارت (WTO) شامل موافقت‌نامه‌های مربوط به تجارت کالا، خدمات و مالکیت فکری است. این موافقت‌نامه جامع‌ترین سند بین‌المللی در مورد حقوق مالکیت فکری است و حوزه‌هایی مثل حق مؤلف (کپی‌رایت) و حقوق جانبی، علایم تجاری، علایم جغرافیایی، طرحهای صنعتی، حق اختراع، طرحهای ساخت مدارهای یکپارچه و اسرار تجاری را در برمی‌گیرد.

1-2-4- دیگر معاهدات بین‌المللی در حوزه حمایت از مالکیت صنعتی

دیگر معاهدات بین‌المللی در حمایت از مالکیت صنعتی عبارت‌اند از: موافقت‌نامه مادرید برای مقابله با علایم مبدأ تقلبی یا گمراه‌کننده در مورد کالاها (1891)، موافقت‌نامه مادرید درباره ثبت بین‌المللی علایم (1891)، موافقت‌نامه لاهه درباره سپرده‌گذاری بین‌المللی طرحهای صنعتی (1925)، موافقت‌نامه لیسبون برای حمایت از علایم منبع و ثبت بین‌المللی آنها (1958)، موافقت‌نامه نیس درباره طبقه‌بندی بین‌المللی کالاها و خدمات برای ثبت علایم (1957)، موافقت‌نامه لوکارنو درباره طبقه‌بندی بین‌المللی طرحهای صنعتی (1968)، موافقت‌نامه وین درباره طبقه‌بندی بین‌المللی عناصر تصویری علایم (1973)، معاهده قانون علایم تجاری (TLT) (1994)، موافقت‌نامه استراسبورگ درباره طبقه‌بندی بین‌المللی حق اختراع (1971)، معاهده بوداپست درباره شناسایی بین‌المللی سپرده‌گذاری میکرو ارگانیسمها در رابطه با حق اختراع (1977).

2- وضعیت قوانین و مقررات مالکیت فکری در ایران

در قانون‌گذاری داخلی در ایران، اولین قانون مربوط به مالکیت صنعتی در سال 1304 تصویب شد، در سال 1310 قانون مربوط به ثبت علایم و اختراعات در 51 ماده به تصویب مجلس وقت رسید. قانون ثبت اختراعات، علایم تجاری و طرحهای صنعتی در آخرین روزهای سال 1386 از تصویب مجلس شورای اسلامی گذشت و بعد از پنج سال اجرای آزمایشی در شرف بازنگری قرار خواهد گرفت، مهجورترین حق از میان حقوق مالکیت فکری در ایران مربوط به حقوق مالکیت ادبی و هنری است در سال 1346 وزارت فرهنگ و هنر وقت لایحه حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان را تهیه و در آبان ماه 1347 تقدیم مجلس کرد که در سال 1348 به تصویب شورای ملی رسید. این قانون از هر جهت جدید و مترقی بود.

قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای، در سال 1379 توسط مجلس به تصویب رسید؛ که حقوق پدیدآورندگان به مدت 30 سال حمایت می‌شود. در سال 1383 هم مجلس شورای اسلامی قانون مربوط به حمایت از نشانه‌های جغرافیایی را تصویب کرد. در عرصه بین‌المللی، ایران در سال 1337 به کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی پیوست و در سال 1377 آخرین اصلاحات آن را پذیرفت، در سال 1380 اساسنامه سازمان جهانی مالکیت فکری را پذیرفت و عضو این سازمان شد، در سال 1382 به موافقت‌نامه و پروتکل مادرید در رابطه با ثبت بین‌المللی علایم تجاری و در سال 1383 موافقت‌نامه مادرید در مورد جلوگیری از نصب نشانه‌های منبع غیرواقعی یا گمراه‌کننده بر روی کالا و هم‌چنین موافقت‌نامه لیسبون در موردحمایت از اسامی مبدأ و ثبت بین‌المللی آنها ملحق شد. به‌صورت خلاصه تاریخ‌نگار مالکیت فکری در ایران به شرح ذیل می‌باشد:

1304 – تدوین قانون مالکیت علایم و تصویب قانون ثبت علایم تجاری ایران

1305 – تأسیس اداره ثبت علایم در ایران تحت نظر وزارت فلاحت، تجارت و فواید عامه

1307- چاپ علایم در مجله فلاحت به ترتیب شماره ثبت

1309- استقرار اداره ثبت علایم در وزارت اقتصاد ملی و چاپ علایم در مجله اقتصاد ملی

1310- تصویب قانون اختراعات و حمایت از اختراع و علایم تجاری در ایران و نسخ قانون سال 1304 (بر اساس

این قانون ثبت علایم و اعطای گواهینامه اختراع به وزارت دادگستری محول شد).

1327- تشکیل اداره ثبت شرکتها و علایم تجاری و اختراعات زیر نظر اداره کل ثبت‌اسناد و املاک

1337- تصویب آیین‌نامه اصلاحی اجرایی سال 1310 برای انطباق بیشتر با معاهده پاریس

1338- الحاق ایران به معاهده پاریس

1340- تغییر نام اداره ثبت شرکتها و علایم تجاری به اداره ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی

1352- تغییر نام اداره کل ثبت‌اسناد و املاک به سازمان ثبت‌اسناد و املاک کشور و هم‌چنین تغییر نام اداره

ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی به اداره کل ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی

1377- پذیرش اصلاحات معاهده پاریس

1380- الحاق ایران به سازمان جهانی مالکیت فکری

1382- الحاق ایران به موافقت‌نامه و پروتکل مادرید در مورد ثبت بین‌المللی علایم تجاری کالا و خدمات

1383- الحاق ایران به معاهده لیسبون در مورد ثبت بین‌المللی نشانه‌های جغرافیایی و نشانه‌های مبدأ کالا

3- آشنایی با سازمان جهانی مالکیت فکری

ریشه سازمان جهانی مالکیت فکری (World Intellectual Property Organization or WIPO) به سال 1883 یعنی زمانی که یوهانس برامز سومین سمفونی خود را می‌ساخت، رابرت لویس استیونسون “جزیره گنج” را می‌نوشت و جان و امیلی روبلینگ ساخت پل بروکلین نیویورک را تکمیل می‌کردند برمی‌گردد.

همان‌طور که بیان شد کنوانسیون پاریس برای حمایت از حقوق مالکیت فکری در سال ماه مارس 1883 در پاریس به امضا رسید. این کنوانسیون در سال 1884 با 14 کشور عضو و با تأسیس یک دفتر بین‌المللی (International Bureau) جهت انجام وظایف اداری، به اجرا درآمد. در سپتامبر 1886 برای حمایت از مالکیت آثار ادبی و هنری، کنوانسیون برن به تصویب رسید. مشابه با کنوانسیون پاریس، دفتر بین‌المللی مربوط به کنوانسیون برن نیز تأسیس شد.

در سال 1893 دو دفتر کوچک مذکور در هم ادغام شد و یک سازمان بین‌المللی به نام دفتر بین‌المللی برای حمایت از مالکیت فکری یا BIRPI به وجود آمد. مقر این سازمان کوچک در برن کشور سوییس واقع‌شده بود. در سال 1960، این سازمان از برن به ژنو منتقل شد تا به سایر سازمانهای بین‌المللی در این شهر نزدیک‌تر باشد. یک دهه بعد یعنی در سال 1970 به دنبال اجرای کنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری، با انجام اصلاحات ساختاری و اداری،BIRPI  به وایپو تبدیل شد. اندکی بعد در سال 1974، وایپو به یکی از سازمانهای تخصصی سازمان ملل تبدیل شد. هم‌اکنون 185 کشور در این سازمان عضویت دارند. سازمان جهانی مالکیت فکری، دو هدف اصلی را دنبال می‌کند: هدف اول ارتقای حمایت از مالکیت فکری در سراسر جهان از طریق همکاری بین دولتها و در صورت لزوم با همکاری سایر سازمانهای بین‌المللی است و هدف دوم وایپو ایجاد همکاری اداری بین اتحادیه‌های تأسیس‌شده به‌وسیله معاهدات تحت نظر وایپو است. به‌جز موافقت‌نامه تریپس، وایپو کلیه کنوانسیونهایی را که به آنها اشاره شد در برمی‌گیرد. وایپو برای تحقق اهدافش، علاوه بر انجام وظایف اداری اتحادیه‌های مذکور این اقدامات را نیز انجام می‌دهد: اقدامات تجویزی یا هنجار آفرینی از طریق وضع استانداردهایی برای حمایت از مالکیت فکری، اجرای برنامه‌های اعطای کمکهای فنی و حقوقی به کشورها در زمینه مالکیت فکری، اقدامات مربوط به طبقه‌بندی و یکسان‌سازی بین‌المللی در زمینه مستندسازی حق اختراع، علایم تجاری و طرحهای صنعتی، اقدامات ثبتی نظیر ارائه خدمات مربوط به تقاضانامه‌های ثبت اختراع، علایم تجاری و طرحهای صنعتی. وایپو از طریق سه رکن مجمع عمومی (WIPO General Assembly)، کنفرانسConference) (WIPO کمیته هماهنگی(WIPO Coordination Committee) به وظایف و برنامه‌های خود عمل می‌کند. و منابع مالی خود را از طریق دریافت حق عضویت اعضا و نیز دریافت وجوه پرداختی توسط اشخاص خصوصی که از خدمات ثبتی وایپو بهره می‌برند تأمین می‌کند. مقر اصلی سازمان مالکیت فکری در شهر ژنو قرار دارد، وایپو در مقر اصلی سازمان ملل در نیویورک نیز یک دفتر دارد. با تصویب مجلس شورای اسلامی، ایران از سال 1380 به عضویت این سازمان بین‌المللی درآمده است.

بحث و نتیجه‌گیری:

تصویب کنوانسیون پاریس در سال 1883، سرآغاز تدوین مقررات بین‌المللی در حوزه مالکیت فکری شد. این کنوانسیون به اکثر مصادیق مالکیت صنعتی از جمله حق اختراع، علایم تجاری، طرحهای صنعتی مدلهای مصرفی و نشان مبدأ جغرافیایی مربوط می‌شود. هدف کنوانسیون پاریس ایجاد نظامی برای مخترعین است تا بتواند از اختراع آنها در سطح بین‌المللی حمایت کند. برای حمایت از حقوق مالکیت صنعتی، علاوه بر کنوانسیون پاریس، معاهده همکاری ثبت اختراع در سال 1970 و موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری یا تریپس و سایر معاهدات بین‌المللی منعقد شد. هم‌چنین کنوانسیون برن در سال 1886 و کنوانسیون رم در سال 1961 برای حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری به امضا رسید. هدف از کنوانسیون برن ارائه استانداردهای حمایت از آثار ادبی و هنری می‌باشد. با ادغام دفاتر کنوانسیون پاریس و برن در سال 1893، یک سازمان بین‌المللی به نام دفتر بین‌المللی برای حمایت از مالکیت فکری یا BIRPI به وجود آمد. سرانجام در سال 1970، با انجام اصلاحات ساختاری و اداری، BIRPI به سازمان جهانی مالکیت فکری تبدیل شد. اندکی بعد در سال 1974، وایپو به یکی از سازمانهای تخصصی سازمان ملل تبدیل شد. سازمان جهانی مالکیت فکری به دنبال ارتقای حمایت از مالکیت فکری در سراسر جهان از طریق همکاری بین دولتها و در صورت لزوم با همکاری سایر سازمانهای بین‌المللی و ایجاد همکاری اداری بین اتحادیه‌های تأسیس‌شده به‌وسیله معاهدات تحت نظر وایپو است. در کشور ایران نیز، با تصویب قانون مربوط به مالکیت صنعتی در سال 1304، قانون‌گذاری در زمینه مالکیت فکری آغاز شد. به‌طوری‌که در سالهای بعد قوانینی در زمینه سایر مقوله‌های مالکیت فکری به تصویب رسید. هم‌چنین ایران به کنوانسیون پاریس پیوسته است و از اعضای سازمان جهانی مالکیت فکری می‌باشد. منبع: برگرفته از کتابچه آموزشی ترویجی آشنایی با حقوق مالکیت فکری مؤسسه داراییهای فکری و فناوری مدرس