وفای به عهد در اسلام
وفای به عهد در اسلام
وفای به عهد در اسلام
خداوند بزرگ در قرآن کریم، خود را باوفاترین میشمارد و میفرماید:
«وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ؛ چه کسی به پیمانش پای بندتر از خداست». (توبه: 111)
خداوند منان، کمترین احتمال پیمانشکنی را نسبت به خود قاطعانه مردود میشمارد:
«فَلَنْ یُخْلِفَ اللّهُ عَهْدَهُ؛ خداوند هرگز پیمانشکنی نمیکند». (بقره: 80)
آن گاه بندگان مؤمن خود را نیز به وفاداری و پای بندی به تعهداتشان فرا میخواند و از نقض عهد و بیوفایی بازمیدارد. خداوند در آیهای با بیان نشانههای خردمندان حق جو بیش از هر چیز، وفای به عهد و پیمان را گوشزد میکند: «الَّذینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ لا یَنْقُضُونَ الْمیثاقَ؛ آنها کسانی هستند که به عهد الهی وفا میکنند و پیمان را نمیشکنند». (رعد: 20)
خداوند حکیم، در آیه دیگری، وفاداری به هر پیمانی را از مؤمنان میخواهد و میفرماید:
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید! به پیمانها وفا کنید». (مائده: 1)
رسول اکرم صلیالله علیه و آله و سلم نیز وفای به عهد را از شرایط اساسی ایمان میداند و حضرت امیر علیهالسلام نیز در فرمان خود به مالک اشتر، به اهمیت این مسأله در اسلام و جاهلیت اشاره میکند و آن را مهمترین و عمومیترین قانون اجتماع میشمارد:
اگر با دشمنی پیمانی بستی تا او را در پوشش پناه خویش بگیری، به پیمان خویش وفادار بمان و ذمهات را با امانت کامل پاس دار و جان خود را سپر عهد و پیمان خویش قرار ده که در میان واجبات الهی، هیچ موضوعی همانند وفای به عهد در میان مردم جهان، با تمام اختلافاتی که با هم دارند، مورد اتفاق عمومی نیست. تا آنجا که مشرکان نیز پیش از مسلمانان در روابط خود بدان پای بند بودند؛ زیرا از پیآمدهای پیمانشکنی خاطرات تلخی داشتند.
پیام متن:
- خداوند از باوفاترین پیمان بندان است و هرگز پیمانشکنی نمیکند؛
- وفای به عهد از شروط ایمان است؛
- وفای به عهد، مورد اتفاق مسلمانان و حتی کافران بوده است.
ضرورت وفای به عهد و پیمان
احترام به پیمان و لزوم عمل به آن ریشه فطری دارد. هر انسانی لزوم عمل به پیمان را در نخستین مدرسه تربیت، یعنی فطرت و سرشت انسانی میآموزد و از آن الهام میگیرد. کودکان در آغاز زندگی، با سرشت پاک خود، عمل به پیمان را لازم میدانند. پیمانشکنی را نکوهش میکنند و از پیمانهای توخالی برخی پدران و مادران ناراحت میشوند. درعینحال، کودکان با این احساس، رشد میکنند. به خاطر فطری بودن این اصل در جامعه انسانی، نقض عهد و پیمانشکنی از رذایل اخلاقی شمرده میشود و ضربات شکننده و جبرانناپذیری بر شخصیت و انسانیت فرد، وارد میسازد و در صحنههای سیاسی، هیچچیز رسواتر از پیمانشکنی نیست. تنها ملتی عزیز است که به تعهدات خود عمل کنند و آنها را محترم بشمارند. قرآن مجید، دستور میدهد تا به عهد و پیمان خود پیوسته وفادار باشیم و بدانیم که در برابر خدا مسؤولیم. همو میفرماید:
وَ بِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ. (انعام: 152)
به عهد الهی وفا کنید. این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش کرده است تا متذکر شوید.
و نیز میفرماید:
وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْوءُلاً. (اسراء: 34)
به پیمانهای خود وفادار باشید زیرا از پیمانها سؤال خواهد شد.
و در آیه دیگری هم آمده است:
«وَ الَّذینَ هُمْ لأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ؛ آنان (مؤمنین) به امانت و عهد و پیمان خود وفادارند». (مؤمنون: 8)
این سه آیه جایگاه پیمان را در قرآن روشن میسازد و اهمیت ویژه آن را بیان میکند.
نادیده گرفتن پیمانها، جز خودخواهی و بیاعتنایی به حقوق دیگران و سبک شمردن شخصیت آنها علتی ندارد و افراد خودخواه و پیمانشکن از دید پیامبر اکرم نکوهش شدهاند. چنانکه ایشان فرموده است: «لا دینَ، لِمَن لا عهدَ له؛ آنکس که به پیمان خود وفادار نیست، مسلمان نیست».
پیام متن:
- وفای به عهد و پیمان، ریشه در فطرت آدمی دارد؛
- انسان در برابر عهد و پیمان مسؤولیت دارد و پیمان مداری از ویژگیهای مؤمنان است.
رعایت پیمانها حتی در برابر دشمنان
وفای به عهد، تنها در محدوده روابط داخلی مسلمانان خلاصه نمیشود، بلکه مسلمانان موظفاند در برابر بیگانگان، کافران و دشمنان نیز به تعهدات خود پای بند باشند. قرآن مجید، بزرگترین دشمن اسلام را یهود و مشرکان میداند. آنجا که میفرماید:
لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النّاسِ عَداوَهً لِلَّذینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذینَ أَشْرَکُوا. (مائده: 82)
یهود و مشرکان را لجوجترین دشمن نسبت به افراد باایمان مییابی.
همین قرآن، هر زمان که پای پیمان به میان میآید، دستور میدهد که مسلمانان پیمانهای خود را حتی با این گروهها حفظ کنند و چیزی از آن کم نکنند. در آیهای میفرماید:
إِلاَّ الَّذینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ.
مگر با آنان که در نزدیکی مسجدالحرام پیمان بستید تا آنان به پیمان خود وفادارند، شما نیز وفادار باشید. همانا خداوند پرهیزکاران را دوست میدارد. (توبه: 7)
با توجه به نکوهشی که قرآن درباره پیمانشکنان میکند، میتوان از نظر اسلام در اینباره به خوبی باخبر شد. برای مثال، در این آیه آمده است:
وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فی دینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّهَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ. (توبه: 12)
اگر آنان پیمانهای خود را شکستند و در آیین شما طعن زدند، سران کفر را بکشید. برای آنان پیمانی نیست. شاید آنان بپرهیزند.
در آیه دیگر با شدت هر چه تمام تر دستور میدهد که با پیمانشکنان نبرد کنید؛ چنانکه میفرماید:
«أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْمًا نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ؛ چرا با گروه پیمانشکن نبرد نمیکنید». (توبه: 13)
در اهمیت حفظ پیمان، همین بس که اگر در میدان نبرد، فردی از دشمن بخواهد از منطق اسلام آگاه شود، آن گاه درباره گرایش به اسلام تصمیم بگیرد، به حکم قرآن، باید به او امان داد و پیمان بست تا سخن خدا و منطق قرآن را بهخوبی بشنود. هرگاه بخواهد به اردوگاه خود بازگردد، باید او را با کمال احترام به آنجا بازگرداند و این حقیقت در این آیه بهخوبی منعکس شده است:
وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتّی یَسْمَعَ کَلامَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ. (توبه: 6)
هرگاه مشرکی امان بخواهد تا سخن خدا را بشنود، به او امان بده تا کلام الهی را گوش کند، آن گاه او را به جایگاه خود باز گردان.
پیام متن:
- پای بندی به عهد و پیمان حتی در برابر مشرکان؛
- نکوهش شدید پیمانشکنان در آیات قرآن.
عمل به وعدههای اخلاقی
گروهی از مردم به پیمانهای رسمی اهمیت ویژهای میدهند، ولی به وعدههای اخلاقی خود چندان احترامی نمیگذارند. وعده کردن و عمل نکردن نزد آنان جرم و گناهی شمرده نمیشود، درصورتیکه بیاعتنایی به چنین وعدههای دوستانهای، هر چند جرم به شمار نیاید، از نظر اصول اخلاقی اسلام بسیار نکوهیده است. این رفتار نوعی کم شخصیتی و بیاعتنایی به دیگران به شمار میآید. پیامبر گرامی اسلام فرمودند:
مَنْ کان یُؤمِنُ باللّه والیومِ الآخِرِ فَلَیْفِ اِذا وَعَد.
آن کس که به خدا و روز رستاخیز ایمان دارد، باید به وعدههای خود وفادار باشد.
در برخی روایتها، عمل به وعدههای اخلاقی به صورت یک امر واجب مطرح شده است. این نشان دهنده اهمیت عمل به چنین وعدههایی است. تا آنجاکه برخی پیشوایان معصوم میفرمایند:
«یَجِبُ عَلی الْمُؤْمِنِ الوفاءُ بالمَواعیدِ؛ بر فرد باایمان لازم است به پیمان خود عمل کند».
متأسفانه پیمانشکنی و خلف وعده، امروزه در زندگی بسیاری از مردم بهویژه صنعتکاران به وفور دیده میشود. البته گروهی هم به خاطر خودشیرینی چیزی را متعهد میشوند که توانایی اجرای آن را ندارند. این گروه، غافلاند که وعدههای خارج از توانایی، از شخصیت انسان میکاهد و او را یک فرد غیراصولی و بیمبنا معرفی میکند.
پیام متن:
- لزوم عمل به وعدههای اخلاقی؛
- وعده دادن به قدر توانایی.
اسوههای وفاداری
برجستهترین و زیباترین نمودهای وفاداری را میتوان در میان پیامبران و رهبران الهی یافت. این بزرگمردان، هم خود بر وفاداری به عهد و پیمان پای میفشردند و هم پیروان خود را بهسوی این فضیلت بزرگ فرامیخواندند. قرآن کریم یکی از این الگوها را چنین یادآور میشود:
وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ. (مریم: 54)
در این کتاب، اسماعیل را یاد کن، همانا که او در وعدهاش راستگو و باوفا بود.
در تفسیر این آیه از امام صادق علیهالسلام نقل شده است: حضرت اسماعیل با شخصی قرار گذاشت، ولی او در وعدهگاه حاضر نشد. آن حضرت، مدت زیادی در آنجا به انتظار نشست. بهگونهای که غیبت طولانی ایشان، سبب نگرانی پیروانش گردید. سرانجام فردی که بر حسب اتفاق از آنجا میگذشت، حضرت را دید و گفت: ای پیامبر خدا! ما بر اثر تأخیر شما نگران شدهایم. حضرت فرمود: من با فلان کس در اینجا وعده دیدار دارم، ولی او نیامده است و تا او نیاید من از اینجا نمیروم. آن مرد جریان را به مردم خبر داد و آنها به سراغ شخص مورد نظر رفتند و او را نزد آن حضرت آوردند. مرد با شرمساری گفت: ای پیامبر خدا! من قرار دیدار با شما را فراموش کردم. ایشان فرمود: اگر نیامده بودی، من همچنان در اینجا میماندم.
در مورد پیامبر گرامی اسلام هم آمده است که ایشان روزی کنار سنگی با شخصی وعده دیدار داشتند.
آفتاب بالا آمد. هوا گرم شد، ولی او نیامد. یاران آن حضرت به ایشان گفتند: خوب است از آفتاب به سایه بیایید. حضرت فرمود: من با او در اینجا وعده دیدار دارم و تا او نیاید، از اینجا حرکت نخواهم کرد.
درباره امام سجاد علیهالسلام نیز آمده است که ایشان از یکی از یاران خویش ده هزار درهم قرض خواست. وقتیکه شخص در برابر این مبلغ از حضرت تقاضای رهن کرد، امام نخی از عبای خود کشید و به او داد و فرمود: این وثیقه من است تا موقع ادای دین نزد تو باشد. پس از مدتی، امام پول شخص را آماده کرده و فرمود: پولت حاضر است. وثیقه مرا بیاور. آن شخص که قصد برگرداندن نخ را نداشت، گفت: من نخ عبا را گم کردهام. حضرت فرمود: در این صورت طلب خود را نخواهی گرفت؛ زیرا تعهد با شخصی مثل مرا نباید ناچیز انگاشت. به ناچار مرد نخ عبا را به امام برگرداند و بدهی خود را گرفت.
در حقیقت، امام با این عمل به دیگران آموخت که یک نخ ممکن است به تنهایی ارزشی نداشته باشد، ولی وقتی نشانه التزام به یک پیمان باشد، آنقدر ارزشمند است که میتواند وثیقه و پشتوانه مبالغ سنگین نیز قرار بگیرد.
پیام متن:
وفاداری به پیمان در سیره انبیاء و ائمه معصومین علیهمالسلام.
پیمانشکنی و پیآمدهای منفی آن
به همان اندازه که درباره وفاداری به عهد و پیمان تأکید شده، از پیمانشکنی و بیوفایی نکوهش شده است. قرآن کریم، بیشترین زیان ناشی از پیمانشکنی را متوجه شخص پیمانشکن میداند و میفرماید: «فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ؛ هر کس پیمانشکنی کند، در حقیقت به زیان خویش پیمانشکنی کرده است». (فتح: 10)
سلب اعتماد عمومی، آسیب دیگر پیمانشکنی است. احساس اعتماد متقابل، پشتوانه محکمی برای فعالیتهای اجتماعی است. اگر وفای به عهد، از جامعه انسانی رخت بربندد و پیمانها یکی پس از دیگری شکسته شود، سرمایه بزرگ اعتماد عمومی به غارت خواهد رفت و جامعه به ظاهر متشکل، به اجزایی پراکنده تبدیل میشود. حضرت علی علیهالسلام میفرماید: «لا تَعْتَمِدْ عَلی مَوَدَّهِ مَنْ لا یُوفی بِعَهده؛ بر دوستی کسی که به عهد و پیمان خود وفا نمیکند، اعتماد مکن».
پیر پیمانه کشِ من که روانش خوش باد
گفت پرهیز کن از صحبت پیمانشکنان
حافظ
شخص پیمانشکن، افزون بر اینکه اعتبار و ارزش دنیوی خود را از دست میدهد، در آخرت نیز با گرفتاری بزرگی روبهرو خواهد شد. سرنوشتی که امام علی علیهالسلام آن را چنین ترسیم میکند:
إنَّ فِی النَّارِ لَمَدینَهٌ یُقالُ لَهَا الْحَصینَهُ أفَلا تَسْئلُونی ما فیها؟ فَقیلَ لَهُ ما فیها یا امیرالمؤمنینَ؟ قالَ فیها أَیْدیِ النّاکِثینَ.
همانا در جهنم شهری است که به آن حصینه (دژ مستحکم) میگویند. آیا از من نمیپرسید که در آن شهر چیست؟ سؤال شد: ای امیر مؤمنان در آن شهر چیست؟ فرمود: دستهای پیمانشکنان!
شاید اشاره به دست در این روایت، به این خاطر باشد که اغلب پیمانها با دست دادن طرفین انجام میشده است.
پیام متن:
ضرر و زیان پیمانشکنی به خود شخص باز میگردد و در دنیا دچار بیاعتمادی و در آخرت با عذاب الهی روبهرو میشود.
منبع: پایگاه اطلاعرسانی حوزه