امام سجاد (ع) و حقوق همسایگان (قسمت 2)

امام سجاد (ع) و حقوق همسایگان ^{(قسمت 2)}

 اسلام برای همسایگان همچون خویشاوندان، حقوقی را قائل گردیده است که هرکس بخواهد آنها را نادیده تلقی نماید و یا تضییع کند، گناهکار و متجاوز به شمار می‌آید . حق همسایگی در اسلام، آن‌چنان اهمیت دارد که قرآن کریم پس از مطرح نمودن توحید و یکتاپرستی و اجتناب از شرک ورزیدن به ساحت پروردگار متعال، دعوت عملی به تضامن و تعاون اجتماعی نموده و در این میان پس از فراخوانی به پرستش خداوند، نیکی به والدین، ارحام، یتیمان و فقیران، «احسان به همسایه » را مورد اهمیت قرار داده است .

 احسان به همسایگان

ازآنجاکه از هر طرف خانه تا چهل منزل همسایه آدمی تلقی می‌گردد، امام سجاد علیه‌السلام اغلب اهل مدینه را همسایه خود می‌دانست و نیمه‌شب راهی خانه‌های آنان می‌گردید و هر آن‌چه لازم داشتند، در اختیارشان قرار می‌داد و قرضشان را می‌پرداخت.

در صد و هفتمین سوره قرآن (ماعون)، آیه هفتم چنین می‌خوانیم: «و یمنعون الماعون»، منظور از ماعون (از ریشه معن) اشیاء جزیی و لوازمی عادی است که معمولاً همسایگان به‌عنوان قرض یا تملک از یکدیگر می‌گیرند. رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله وسلم فرموده‌اند: «هر کس از همسایه‌اش ماعون (لوازم مورداحتیاج او) را منع کند و به عاریه ندهد، روز قیامت خداوند وی را از خیر محروم می‌کند و او را به خودش وا می‌گذارد. پس چه حال بدی خواهد داشت». (12) امتناع از دادن چنین امکاناتی، عواقبی ناگوار در همین دنیا نیز خواهد داشت و بنا به فرمایش امام زین‌العابدین علیه‌السلام یکی از گناهانی که موجب خشک‌سالی می‌گردد، قرض ندادن اثاث و لوازم به افراد همسایه است. (13)

امام علی بن الحسین علیهماالسلام می‌فرماید: «به‌درستی که نیازهای مردم به شما، از نعمتهای الهی است; از روی آوردن حاجتمندان به سویتان، احساس ملال و ناراحتی نکنید». (14)

امام سجاد علیه‌السلام از رد نمودن محرومان به‌شدت نهی می‌فرمود. سعید بن مسیب روایت کرده است:

روزی خدمت امام زین‌العابدین علیه‌السلام شرفیاب بودم، سایلی در زد.

امام فرمود: «او را دست‌خالی رد نکنید». (15)

روز جمعه‌ای حضرت، کنیزی را که سکینه نام داشت، فراخواند و به وی فرمود: «نباید محرومی از در خانه من عبور کند مگر آن‌که او را اطعام نمایید، آخر امروز جمعه است»! ابوحمزه ثمالی که این ماجرا را نقل کرده است، می‌گوید: عرض کردم ای مولای من! همه آنان استحقاق ندارند. امام فرمود: «از آن خوف دارم که بعضی از افراد سایل مستحق باشند و ما او را غذا ندهیم و دست رد برسینه‌اش بزنیم و در نتیجه آن‌چه بر یعقوب و اهل‌بیت او نازل گردید، بر ما هم فرود آید. به آنها اطعام کنید». (16)

به‌راستی محروم نمودن فقیر محتاج و کمک نکردن به او، از جمله عوامل زوال نعمت و فرارسیدن خشم خداست. در روایتی چنین می‌خوانیم:

چون بنیامین از پیش حضرت یعقوب رفت، آن پیامبر خدا ندا کرد: پروردگارا! مرا رحم نمی‌فرمایی، دو نور چشم و دو فرزندم را از من گرفتی.

خداوند به وی وحی نمود: یادآور زمانی را که گوسفندی ذبح کردی و آن را بریان نمودی و خوردی و آن همسایه روزه‌دار خویش را از آن محروم کردی و او با حالت گرسنه در بستر خود خوابید. (17)

در روایت دیگری آمده است: یعقوب بعدازاین ابتلا، همیشه از منزلش هر چاشتگاه تا یک فرسنگی فریاد می‌زد: هر کس صبحانه خواهد، به خانه من بیاید؛ و در شامگاه هم فریاد می‌زد: کسی که شام می‌خواهد، به خانه من وارد شود؛ و نیز ندا می‌داد: ای همسایگان! بیایید با من هم‌غذا شوید. (18)

رسول خدا صلی‌الله علیه و آله وسلم فرموده‌اند: «به من ایمان نیاورده است کسی که جامه‌ای داشته باشد و همسایه‌اش از آن محروم باشد». (19) چهارمین فروغ امامت نیز هشدار داده‌اند: «اگر فردی بیش از نیاز خود پوشاک داشته باشد و بداند کسانی در همسایگی او هستند که به آن نیاز دارند و به آنان ندهد، خداوند وی را در آتش جهنم خواهد افکند». (20)

امام سجاد در سیره عملی بخشنده‌تر از همه مردم عصر خویش بود و نسبت به فقیران و مستمندان توجه ویژه مبذول می‌داشت. حضرت از لباسهایی که خود بر تن می‌نمود، به محرومان صدقه می‌داد. در زمستان لباس خز بر تن می‌نمود اما تابستان که فرا می‌رسید، یا آن را به فقیران اهداء می‌نمود و یا می‌فروخت و پولش را به آنان می‌داد و بارها می‌فرمود: «از پروردگار خویش خجالت می‌کشم از پول لباسی ارتزاق کنم که با آن جامه، خداوند را عبادت کرده‌ام». (21)

محبوب‌ترین چیز از نظر امام «صدقه پنهانی» بود، بارها در ظلمت شب از خانه بیرون می‌آمد و در محلات مدینه هدایا و عطایای خویش را به مستمندان می‌رسانید، درحالی‌که صورتش پوشیده بود. اهل محل و فقیران به این وضع عادت کرده بودند، ازاین‌رو بر در خانه‌های خویش می‌ایستادند و چون امام را مشاهده می‌نمودند، خوشحال می‌شدند و به یکدیگر مژده می‌دادند. ابن عایشه می‌گوید از مردم مدینه شنیدم: «صدقه نهانی از ما قطع نشد مگر وقتی‌که علی بن الحسین علیهماالسلام از دنیا رفت». گروهی از مردم این شهر از همین راه روزگار می‌گذرانیدند و نمی‌دانستند چه کسی وسایل زندگی آنان را فراهم می‌کند. (22)

امام سجاد علیه‌السلام همه‌روزه در مدینه اطعام عمومی می‌نمود و هنگام ظهر در منزل خویش بار عام می‌داد و صد خانوار را به‌طور پنهانی اداره می‌نمود که هر خانوار، خود شامل چندین نفر بودند. برای مستمندان محل سکونت خویش (مدینه) احترام قائل بود و هرگاه به محرومی چیزی می‌داد، آن را می‌بوسید تا اثر ذلت و نیازمندی را در او احساس نکند. بر سر سفره امام علیه‌السلام یتیمان، بیچارگان، از کار افتادگان و مستمندانی که هیچ راهی برای ادامه زندگی نداشتند، حضور می‌یافتند؛ و خود شخصاً به دست مبارک از آنان پذیرایی می‌نمود و تا آنجا حال فقرا را مراعات می‌نمود که راضی نبود محصول نخلها را شب‌هنگام که آنان حضور نداشتند، جمع‌آوری کند تا مبادا از خرماهای این درختان محروم بمانند. (23)

همسایه در دعاهای امام علیه‌السلام

در فقره 21 از دعای شانزدهم صحیفه سجادیه، امام سجاد علیه‌السلام خداوند را ستایش می‌نماید که چه زشتیهای بسیاری از گناهان را بر دیده‌های همسایگان آشکار نگردانید. در فرازی از دعای سی و دوم نیز به این موضوع اشاره‌شده است. (24)

دعای بیست و ششم به همسایگان و دوستان اختصاص دارد. در نخستین فراز این دعا آمده است:

اللهم صل علی محمد و آله و تولنی فی جیرانی و مولی العارفین بحقنا والمنابذین لاعدائنا بافضل ولایتک و وفقهم لاقامه سنتک والاخذ بمحاسن ادبک فی ارفاق ضعیفهم و سد خلتهم و عیاده مریضهم و هدایه مسترشدهم و ستر عواراتهم و نصره مظلومهم و حسن مواساتهم بالماعون.

در این مضامین عالی و با طراوت، امام پس از درود فرستادن بر رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله وسلم و آل پاکش در قالب «دعا» نکات مهم اعتقادی، سیاسی، اخلاقی و حقوقی را مطرح می‌فرمایند:

1- یاری، رعایت و مساعدت همسایگان و دوستانی که به‌حق خاندان عترت معرفت دارند و با چنین بصیرتی، محب ائمه و دشمن دشمنان خاندان نبوت‌اند.

2- امام از خداوند می‌خواهد همسایگان سنت الهی را اقامه نمایند، محاسن اخلاقی و دینی را با عنایت به فقرا پیش گیرند و در رفع حوایج آنان، عیادت بیماران و راهنمایی و ارشاد به راه صلاح، بکوشند و حق خیرخواهی و صلاح‌اندیشی را چون باهم مشورت کنند، به‌جای آرند.

دعای چهل و چهارم را اگرچه حضرت زین‌العابدین علیه‌السلام هنگام دخول ماه مبارک رمضان بر زبان مقدس خویش جاری نموده و توسط مضامین آن باخدای خویش به راز و نیاز پرداخته‌اند، اما در این قلمرو نیز حضرت همسایگان را فراموش ننموده‌اند و در فرازی از آن فرموده‌اند:

«[اللهم] و وفقنا فیه لان نصل ارحامنا بالبر و ان نتعاهد جیراننا بالافضال والعطیه; پروردگارا! در این ماه مبارک، ما را به صله‌رحم و نیکی و احسان در حق ارحام موفق ساز و هم [کرم کن] و توفیق ده که با همسایه به عطا، فضل و بخشش پردازیم». (25)

امام در این مضامین نیز پیروان خود را به موضوعی جالب، توجه می‌دهد: «حسن سلوک با همسایگان» و این موضوع نباید به زبان منحصر شود بلکه در رفتار، اعمال و امکانات و استفاده از آنها باید چنین خصوصیتی را بروز دهیم.

درخت دوستی بنشان که کام دل ببار آرد

نهال دشمنی برکن که رنج بی‌شمار آرد

پی‌نوشتها:

12- تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 679; من لایحضره الفقیه، باب المناهی.

13- معانی الاخبار، صدوق، ص 78; الامام زین‌العابدین، مقرم، ص 149.

14- بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 74، ص 130.

15- کافی، ج 4، ص 15.

16- دارالسلام، نوری، ج 2، ص 14; الجواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه، شیخ حر عاملی، ترجمه زین‌العابدین کاظمی خلخالی، ص 43 و 44.

17- اصول کافی، کتاب العشره، باب حق الجوار، ج 4، ص 491; المخازن، ج 1، ص 145; تفسیر برهان، ج 2، ص 243; وافی، ج 1، ص 350; المحجه البیضاء، ج 3، ص 426.

18- وافی، ج 1، ص 35; ذخیره العباد، جزء سوم، ص 53; سیری در نماز، حسین انصاریان، ص 21.

19- مستدرک الوسایل، ج 2، ص 80; الحیاه، ج 1، ص 237.

20- مجموعه ورام، ج 2، ص 47.

21- ناسخ التواریخ، ج 1، ص 67.

22- بحارالانوار، ج 67، ص 89; الاتحاف بحب الاشراف، ص 49.

23- تحلیلی از زندگی امام سجاد علیه‌السلام، ج 1، ص 128 – 126.

24- الدلیل الی موضوعات الصحیفه السجادیه، محمدحسین مظفر، ص 282.

25- در ترجمه عبارات صحیفه سجادیه از ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای و نیز صدرالدین بلاغی استفاده‌شده است. منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه