زندان , هنر تنبیه یا مجازات قانونی

زندان , هنر تنبیه یا مجازات قانونی

مقدمه:

مثلث قانون جرم , و مجازات از دیر باز در اجتماعات انسانی نقشی اساسی داشته است . از زمانی که انسانها پا ار عرصه جامعه بدوی فراتر گذاشتند و در وادی جامعه مدنی گام نهادند, همواره قانون و حقوق در درون این مثلث باز تولید می شده است و بسته نوع نظام سیاسی و فرهنگ سیاسی هر جامعه اقتضا و مناسبت خاص خود را پیدا می کرده است.

در قرون وسطی و دوران حاکمیت خودکامگی مجازات و کیفر ابزارها و روشهای خاص خود را داشته است و براساس آن تعامل میان قانون جرم و مجازات صورت می گرفته است ولی در دوران جدید تعریف قانون و تعامل میان قانون و مجازات نیز تغییر کرده است و بالاخره در سیستم حقوقی کشور ما نیز جایگاه زندان در هاله ای از ابهام قرار دارد و هنوز به طور روشن مشخص نیست که نگاه و منظر دستگاه قضایی به زندان ناشی از نگرش حقوقی اسلام است یا ناشی از نگرش حقوقی غرب (خصوصاً فرانسه) ما در این نوشته کوتاه به ارزیابی و بررسی نگرشهای متفاوت نسبت به تعامل میان قانون جرم مجازات می پردازیم.

تحول مجازات

در دوران حاکمیت خودکامگی در غرب و بسیاری از جوامع گذشته مجازات شکل شفاف و برهنه ای داشت کیفرها بر روی بدن انسان به صورت علنی اجرا می شد و عموماً مجازاتها در برابر ایستادگی و مقاومت افراد در برخورد با خواست و اراده پادشاه تلقی می شد از این رو قانون مرداف با خواست حاکم خودکامه بود و برای این که قدرت پادشاه به عنوان تنها مشروع در کشور مورد اطاعت همگانی قرار گیرد, مجازاتها به صورت خشن , صریح و بی پروا بود. تنبیه جسمی انسان با ابزار گیوتین به لحاظ ایستادگی او در برابر خواست و اراده حاکمان خودکامه نظام کیفری خاصی را در حقوق گذشته ایجاد کرده بود عناوین اعدام با گیوتین قفس آهنی , سیاه چال , زنجیر کشی , قاپوق و… در ادبیات حقوق گذشته حکایت از تلقی نوع مجازات در نظام کیفری خاص خود را داشته است اما رفته رفته این نوع کیفرها و مجازاتها خصوصاً پس از انقلاب فرانسه در سال ۱۷۸۹ جای خود را به کیفرها و مجازاتهای آرام و بی سر و صدا اما با نفوذ بیشتر و عمیقتر داد به طوری که مجازاتهای جدید به جای تنبیه بدنی و فشارهای جسمی بر مجرمان به سمت و سوی مجازاتهای روانی و روحی حرکت کرد.

اعامهای در ملاعام جای خود را به اعدام در زندان داد و مقرر گردید که اعدامها به صورت مخفیانه و در محیط بسته زندان صورت گیرد, از طرفی به جای شلاقو تنبیه های بدنی بازداشتها و زندانی کردن مجرمان به عنوان ابرازهای جدید در ترمینولوژی حقوق وارد شد مجازاتها که در سابق شکل برهنه شفاف و صریح داشتند در حقوق جدید به اشکال مخفی , مبهم و آرام تبدیل شدند.

زایش زندان

(زندان) زاییده این دوره از نظام کیفری در حقوق است زیرا به جای شلاق و شکنجه در ملاعام روان و روح مجرم در محیط بسته زندان , محدود نگه دشتته می شد , ابراز زندان از آن رو بیشتر مورد توجه حاکمان قرار گرفت که هزینه های سیاسی زندان به لحاظ مخفی بودن و دور بودن از انظار عمومی بسیار کمتر از شکنجه و شلاق در ملاعام بود و دور بودن از انظار عمومی بسیار کمتر از شکنجه و شلاق در ملاعام بود که باعث جریحه دار شدن احساسات عمومی مردم علیه حاکمان می گردید از این رو شاید بتوان گفت که از ابتدای سده نوزدهم نمایش عظیم تنبیه جسمی در انظار عمومی محو شد و نمایش درد از نظام کیفری حذف گردید و جای خود را به اشکال جدید مجازات داد.

گرچه هنوز زندان در دوره های گذشته در غرب و شرق به عنوان یکی از ابزارهای تنبیهی مجرمان وجود داشت ولی زندان به صورت فراگیر و گسترده امروزی از سال ۱۸۱۰ با وضع قانون کیفری فرانسه و سال ۱۸۴۴ با وضع قانون بازداشت آغاز شد و زندان به عنوان یکی از اصلی ترین ابزارهای مجازات در ادبیات حقوقی فرانسه و سپس در حقوق بسیاری از کشورهای جهان وارد گردید.

حقوق جدید فرانسه نه تنها زندان را به عنوان یکی از پایه های اساسی نظام کیفری انتخاب نمود بلکه زمینه های دانش و علوم جدید در ارتباط با نظام کیفری را نیز ایجاد کرد. جرم شناسی , روان شناسی مجرمان , جامعه شناسی جرم و تکنیکهای نظارتی , ساختارهای اداری و سیستم اداره زندانها و… محصول این نوع نگرش به زندان بود.

زندان در حقوق ایران

گرچه کامهای زیادی برای بومی کردن حقوق در ایران برداشته شده است ولی قانونگذاران و تدوین کنندگان اولیه قانون از زمان مشروعیت تا انقلاب اسلامی همواره به حقوق فرانسه و برخی دیگر از کشورهای اروپایی نظر داشته اند و بدون تردید حقوق جزایی و مدنی ایران ملهم از منابع حقوقی فرانسه است از سوی دیگر فقه و حقوق اسلامی جایگاه کلیدی و اساسی در حقوق ایران دارد خصوصاً پس از انقلاب اسلامی که قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی می بایستی مطابق اصل ۹۴ قانون اساسی منطبق بر موازین اسلامی باشد و مرجع تشخیص این موضوع نیز شورای نگهبان قرار گرفته است.

ارتباط حقوق ایران با فرانسه نقش بسیاری در تعیین جایگاه مجازات (زندان) داشته است زندان به عنوان یکی از سهل الوصولترین ابزارها برای تنبیه و مجازات در اختیار دستگاه ضایی قرار گرفته است اما این سئوال همواره مطرح است که آیا زندان بهترین گزینه برای اعمال کیفر است؟

بسیاری از جامعه شناسان معتقدند که زندان به خاطر داشتن عوارض منفی و آسیبهای اجتماعی ابزار مناسبی برای سیستم جزایی نسبت زیرا زندان گرچه شخص مجرم را در فضا محدود محصور می کند اما ارتباط با مجرمان دیگر راه رشد و گسترش جرایم بالاتر را باز می گذارد به طور که زندان به عنوان محلی برای آموزش مجرمان ابتدایی قلمداد شده است.

گرچه تفکیک و تقسیم زندانیان به جرایم مشخص و براساس سن و جنس می تواند کمک شایانی به کاهش معضلات زندان نماید ولی همواره زندان به عنوان ابزاری نامناسب برای مجازات در نظام کیفری ایران مشکل آفرین بوده است. در حال حاضر نیز علی رغم وجود بخشنامه ها و آیین نامه های متعدد قوه قضاییه در خصوص جایگزینی مجازات زندان طبق اعلام رسمی هر دقیقه یک نفر وارد زندان میشود که در مقایسه با نظام کیفری کشورهای پیشرفته قابل تامل است.

بنابراین مشکل زندان در نظام قضایی کشور یکی از موضوعات اساسی است که بایستی توجه و عنایت ویژه ای به آن معطوف نمود.

منبع:

1 _ سیر تحول مجازات در غرب را میشل فوکو دانشمند فرانسوی معاصر به خوبی بیان کرده است بررسی اطلاع بیشتر مراجعه کنی به مشیل فوکو , مراقبت و تنبیه تولد زندان . مترجمان نیکو سرخوش و افشین جهاندیده (تهران نشرنی, 1378).

1 _ برای کسب اطلاع بیشتر درباره رابطه جامعه شناسی و حقوق مراجعه کنید به هانری لوی برول و دیگران حقوق جامعه شناسی ترجمه مصطفی رحیمی (تهران روش , 1371).

سید عباس پور هاشمی