درباره قانون مجازات اسلامی( قسمت4)

درباره قانون مجازات اسلامی( قسمت4)

حجت‌الله فتحی

دوم: عقل

بر اساس اشتراط عقل معلوم می‌شود فقدان عقل از عوامل رافع مسؤولیت کیفری است و مجانین و بیماران روانی که اراده و تمییز آنان زایل شده مسؤولیت کیفری ندارند.

1- تعریف عقل

در لغت، عقل به معنای بازداشتن و ضد حماقت است. عقل به این دلیل عقل نامیده شده که صاحب خود را از گرفتار شدن در مهلکه‏ها باز می‏دارد. هم‌چنین گفته‌شده: عقل آن قوه تمییزی است که به‌وسیله آن، انسان از سایر حیوانات تمییز داده می‏شود.

در الفروق اللغویه آمده است:

عقل جوهری مجرد از ماده است که معانی کلی و حقایق معنوی را درک می‏کند و از واژه «عقل شتر» هنگامی‌که ساق او را بسته‏اند، مشتق شده است و به این سبب عقل نامیده می‏شود که صاحبش را از ارتکاب اموری که سزاوار نیست بازمی‌دارد؛ مانند عقال شتر که مانع از حرکت شتر می‏شود. صاحب معجم لغه الفقها می‏نویسد: «عقل یعنی ادراک حقیقت اشیا به‌طور مختصر و آن ادراک به‌صورت درک خیر و شر، حق و باطل و حسن و قبح ظاهر می‏شود».

در مصطلحات فقه آمده است: عقل در لغت به معنی امساک، ادراک و فهمیدن آمده است. هم‌چنین عقل بر قوه تمییز انسان اطلاق می‏شود و عقل به این معنی نوری روحانی و قوه‏ای ربانی است که در انسان، فرشتگان و جن به ودیعت گذاشته‌شده است. پس عقل، صفت زیبایی از صفات روح و فضیلتی بارز از فضایل روح است قوه‏ای غریزی است که انسان به‌واسطه آن مستعد درک علوم است و نفس با آن، حقیقت اشیا، علوم ضروری و نظری، حسن و قبح اعمال را درک می‏کند و به سبب آن عقلا از غیر عقلا متمایز می‏شوند و ظاهراً مراد از عقل در نزد شرع و متشرعه و در بحثهای فقهی و حقوقی همین معنی است.