اشتباه (در امور حقوقی)

اشتباه (در امور حقوقی)

اشتباه در لغت مصدر باب «افتعال» از ریشه‌ «شبه» به معنای مانند شدن، به غلط گرفتن و شبیه بودن است. اشتباه به‌طورکلی تصور غلطی است که انسان از چیزی دارد. در حقوق تصور نادرست شخص است درباره‌ یکی از ارکان و عناصر عقد یا ایقاع. درصورتی‌که تصوری نادرست مبنای شکل‌گیری اراده‌ شخص در انجام عمل حقوقی (عقد و ایقاع) گردد، به صحت عمل حقوقی لطمه می‌زند.

اشتباه در عقد

تأثیر اشتباه در عقد همیشه یکسان نیست. گاهی اشتباه به اندازه‌ای مهم است که اراده یا توافق اراده را از بین می‌برد و معامله را باطل می‌نماید. گاهی اشتباه موجب ایجاد خیار فسخ می‌شود و در برخی موارد نیز اشتباه هیچ اثری بر عقد ندارد.

اشتباه موجب بطلان معامله

درصورتی‌که اشتباه به ارکان عقد لطمه بزند و اراده یا توافق اراده را نابود کند، معامله باطل می‌شود. موارد بطلان معامله به علت اشتباه در ارکان عقد در زیر می‌آید.

الف) اشتباه در وجود علت تعهد

هرگاه در قراردادها در وجود علت تعهد اشتباهی رخ دهد، یعنی به غلط تصور شود که جهتی برای تعهد وجود داشته، درحالی‌که در واقع وجود نداشته است، عقد باطل می‌باشد؛ چراکه این اشتباه، اراده را از بین می‌برد.

ب) اشتباه در نوع عقد

هرگاه طرفین در نوع عقد (ماهیت عقد) اشتباه کنند معامله باطل است. مثل این‌که یکی از طرفین قصد عقد بیع داشته باشد و طرف دیگر قصد عقد اجاره داشته باشد. این نوع عقد را صراحتاً باطل تلقی نموده است.

ج) اشتباه در موضوع عقد

اگر طرفین در موضوع عقد اشتباه کنند و هر یک موضوع متفاوتی را در نظر داشته باشند و در نتیجه توافق اراده از نظر موضوع صورت نگیرد، معامله باطل است. مثلاً مقصود هر دو طرف عقد بیع است اما منظور یک طرف فروش کتاب و منظور طرف دیگر خرید لباس باشد.

د) اشتباه در صورت عرفی موضوع معامله

منظور از اشتباه در صورت عرفی موضوع معامله، اشتباه در خصوصیاتی است که عرفاً موجب تمییز مورد معامله از اشیای دیگر می‌گردد. مثل خرید طلا و نقره‌ بدلی به‌جای طلا و نقره‌ اصلی که مصداق اشتباه در صورت عرفی موضوع معامله است.

ه) اشتباه در هویت جسمی یا اوصاف اساسی شخص طرف معامله

ماده‌ی 201 قانون مدنی در این باره مقرر می‌دارد: «اشتباه در شخص طرف به صحت معامله خللی وارد نمی‌آورد مگر در مواردی که شخصیت طرف علت عمده عقد بوده باشد». منظور از واژه‌ «خلل» در این ماده، بطلان می‌باشد. در قراردادهای غیر معوّض به‌طور معمول شخصیت طرف علت عمده‌ عقد است مثلاً انسان مال خود را به هرکس هبه نمی‌کند بلکه به شخصی که برایش مهم است آن مال را می‌بخشد؛ بنابراین در صورت اشتباه در هویت شخص طرف معامله در این‌گونه عقود، موجب بطلان عقد می‌شود. برعکس در قراردادهای معوّض معمولاً شخصیت طرف معامله مهم نیست و آن‌چه برای طرفین اهمیت دارد عوضین و ارزش آنها می‌باشد نه شخص طرف معامله، لذا اشتباه در هویت شخص طرف معامله تأثیری در عقد ندارد.

منبع: پژوهشکده باقرالعلوم