برخی کشورها ازجمله «ایران» که روابط حقوقی آنها بر پایه قوانین اسلامی بنانهاده شده است و کشور «انگلستان» که بر مبنای نظام کامن لا اداره می‌شود، نسبت به مقدسات دینی به‌نوعی حمایتهای قانونی را اعمال می‌نمایند و پاره‌ای دیگر از کشورها چنین حمایتی را پیش‌بینی نکرده و جرم شناختن توهین به مقدسات را مخالف آزادی بیان و حقوق بشر می‌پندارند.


در بسیاری از کشورهای غربی شعار «احترام به آزادی بیان» هرروز مطرح می‌شود. عده‌ای از آزادی بدون مرز حرف می‌زنند و بعضی نیز مرز آزادی را عدم اضرار به آزادی دیگران و اهانت به مقدسات ایشان می‌دانند.

آزادی بیان
مرز آزادی بیان در چارچوب حقوقی تا کجاست؟ آیا می‌توان به استناد اصل «آزادی بیان» به مقدسات دیگران توهین کرد؟
 آزادی بیان در چارچوب حقوقی به چه معنی است؟

اگر بخواهیم آزادی بیان را در اسناد بین‌المللی و حقوق بشر بررسی کنیم، چیزی بیشتر از آزادی گفتار است و شامل نوشتن و سخنرانی، تألیف کتاب، روزنامه‌نگاری و خلق آثار هنری از قبیل نقاشی و کاریکاتور، فیلم، موسیقی و هر آن چیزی می‌شود که انسان می‌تواند به‌وسیله آن، به بیان دیدگاه و اندیشه درونی خود، اعم از اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی، هنری و غیره بپردازد. تجمعات و آزادی جریان اطلاعات نیز از شاخه‌های آزادی بیان در اسناد بین‌المللی است. عبارت freedom of expression درواقع عبارت گسترده‌تری از freedom of speech است که در خصوص آزادی بیان در اسناد بین‌المللی از آن نام‌برده شده است.

این آزادی شامل تمامی مصادیق، شیوه‌ها و راههای بیان اندیشه و افکار انسان می‌شود.
 مهم‌ترین اسناد بین‌المللی حقوقی با موضوع آزادی بیان
اعلامیه جهانی حقوق بشر از مهم‌ترین این اسناد است.

در ماده ۱۹ این اعلامیه آمده است: «هر کس آزاد است هر عقیده‌ای را بپذیرد و آن‌را به زبان بیاورد و این حق شامل پذیرفتن هرگونه رأی بدون مداخله اشخاص هست و می‌تواند به هر وسیله که بخواهد، بدون هیچ قید و محدودیت به حدود جغرافیایی، اخبار و افکار را تحقیق نماید و دریافت کند و انتشار دهد.» در میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی هم تأکید شده است که «هیچ‌‌کس‌ را نمی‌توان‌ به‌ مناسبت‌ عقایدش‌ مورد مزاحمت‌ و اخافه‌ (ترساندن) قرارداد.» همچنین آمده است:

«هر کس‌ حق‌ آزادی‌ بیان‌ دارد و این‌ حق‌ شامل‌ آزادی‌ تفحص‌ و تحصیل‌ و اشاعه‌ اطلاعات‌ و افکار از هر قبیل‌ بدون‌ توجه‌ به‌ سرحدات‌ خواه‌ شفاها یا به‌صورت‌ نوشته‌ یا چاپ‌ یا به‌صورت‌ هنری‌ یا به هر وسیله‌ دیگر به انتخاب‌ خود است.»
 محدودیتهای آزادی بیان چیست؟
قطعاً چنین محدودیتهایی وجود دارد؛ مثلاً در میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، تأکید شده است که «اعمال‌ حق آزادی بیان مستلزم‌ حقوق‌ و مسئولیت‌های‌ خاص‌ است‌ و لذا ممکن‌ است‌ تابع‌ محدودیتهای‌ معینی‌ شود که‌ در قانون‌ تصریح‌شده‌ و برای‌ این امور ضرورت‌ داشته‌ باشد:

الف‌. احترام‌ حقوق‌ یا حیثیت‌ دیگران‌؛

ب‌. حفظ‌ امنیت‌ ملی‌ یا نظم‌ عمومی‌ یا سلامت‌ یا اخلاق‌ عمومی‌.»
 آیا می‌توان اظهار یک اندیشه را در قالب کتبی، شفاهی یا آثار هنری و دیگر موارد جرم محسوب کرد؟
برخلاف تصور عده‌ای، آزادی بیان حتی در اسناد بین‌المللی به‌صورت مطلق پذیرفته‌نشده و در تمامی اسناد حقوق بشری، برای آزادی بیان محدودیتهایی در نظر گرفته‌شده است.

البته لازم به ذکر است که آزادی عقیده را در اسناد حقوق بشری، مطلق دانسته‌اند و هیچ محدودیتی برای آن قائل نشده‌اند، اما وقتی این عقیده بیان می‌شود، برای آن محدودیتهایی وجود دارد. محدودیتهای آزادی بیان دودسته است: محدودیتهای عام و محدودیتهای خاص. محدودیتهای خاص آزادی بیان مواردی است که در تعریف آن آمده است. ماده ۲۰ میثاق مدنی و سیاسی درباره این محدودیتها مقرر می‌کند: «هرگونه تبلیغ برای جنگ به‌موجب قانون ممنوع است. هرگونه ترغیب به کینه یا تنفر ملی، نژادی، مذهبی و هر آنچه تحریک تبعیض و اعمال زور باشد، به‌موجب قانون ممنوع است.»
اعلامیه جهانی حقوق بشر از مهم‌ترین اسناد بین‌المللی حقوقی با موضوع آزادی بیان است. همچنین در ماده ۲۹ اعلامیه حقوق بشر بند ب می‌گوید:

«هرکس در اجرای حقوق و در مقام برخورداری از آزادیهای خویش، تنها از محدودیتهایی پیروی می‌کند که قانون منحصراً به‌منظور تأمین شناسایی و حرمت به حقوق و آزادیهای دیگران، بالجمله برای تحقق بخشیدن به مقتضیات عادله اخلاق و نظام اجتماعی و مصلحت عمومی، در یک جامعه دموکرات وضع کرده باشد.»
 نحوه جرم‌انگاری این محدودیتها چگونه است؟
در خصوص جرم‌انگاری باید گفت نقض آزادیهایی که در اسناد بین‌المللی ذکر می‌شود و جنبه حقوق بشری دارد، معمولاً دارای ضمانت اجرایی نیست، مگر اینکه مصداق یکی از جرایم بین‌المللی تلقی شود. نقض محدودیتهای آزادی بیان لزوماً جرم تلقی نمی‌شود و در برخی موارد ماده ۲۹ اعلامیه حقوق بشر، ضمانت اجرا‌ها سیاسی است، اما مواردی که ترغیب به تنفر و کینه ملی، نژادی، مذهبی یا تبلیغ برای جنگ است، می‌تواند مصداق جرایم بین‌المللی باشد و از سوی نهاد‌های بین‌المللی پیگیری قضایی صورت بگیرد.

مجازات توهین به مقدسات
توهین به مقدسات در نظام حقوقی کامن لا خواه به‌صورت شفاهی باشد و یا کتبی از نوع درجه «جنحه» محسوب شده و برای مرتکبین آن‌یکی از مهم‌ترین مجازات مرسوم در حقوق فعلی کشورهای غربی یعنی «زندان»، مقررشده است و در این خصوص تفاوتی میان مرتکبین ازنظر «مذهب» وجود ندارد.
در حقوق اسلام، برای مجازات مرتکبین توهین به مقدسات، می‌توان تفاوت منطقی به‌حسب نوع مذهب، قائل شد با این بیان که هرگاه مرتکب این جرم، «مسلمان» باشد، چنان‌که قبلاً نیز اشاره گردید، اکثر مذاهب اسلامی، برای چنین شخصی یکی از شدیدترین انواع مجازات مقرر در حقوق اسلام یعنی، مجازات «قتل» را پیش‌بینی کرده‌اند
اما درصورتی‌که مجرم غیرمسلمان (کافر ذمی) باشد بر اساس دیدگاه بسیاری از فقهای مذاهب اسلامی مجازات او قتل نیست. بعضی دیگر از مذاهب اسلامی کافر ذمی را نیز مانند مسلمان، مستحق قتل دانسته‌اند ولی درصورتی‌که پس از توهین به مقدسات، مسلمان شود از مجازات قتل معاف خواهد شد؛ و برخی دیگر نیز در این خصوص قائل به تفصیل‌اند.
بعضی از فقهای مذهب شیعه بر این عقیده‌اند که در مورد مجازات توهین به مقدسات، فرقی میان کافر ذمی و مسلمان نیست و هر دو مستحق قتل‌اند اما با این تفاوت که هرگاه کافر ذمی پس از ارتکاب این جرم، مسلمان شود، مجازات او ساقط می‌گردد زیرا چنین شخصی مشمول قاعده «جب» است.

منبع: تبیان