عمومی شدن بزه در فضای سایبر؛ از علت شناسی تا پاسخ‌دهی در پارادایم «عدالت ترمیمی»
عمومی شدن بزه در فضای سایبر؛ از علت شناسی تا پاسخ‌دهی در پارادایم «عدالت ترمیمی»
عمومی شدن بزه در فضای سایبر؛ از علت شناسی تا پاسخ‌دهی در پارادایم «عدالت ترمیمی»
نویسندگان: محمدعلی حاجی ده آبادی،
احسان سلیمی
چکیده
فناوری اطلاعات و ارتباطات، همراه با امتیازات بی‌نظیر خود، گستره‌ی وسیعی از فرصتهای مجرمانه را نیز فراهم آورده است. این وضعیت موجب «عمومی شدن بزه» در فضای مجازی شده است؛ به‌گونه‌ای که علاوه بر افراد باانگیزه مجرمانه محض، بسیاری از کاربران فضای سایبر نیز به رفتارهای بزهکارانه می‌پردازند. این پژوهش که به مطالعه موضوع به شیوه توصیفی- تحلیلی می‌پردازد، علت شناسی مسأله را در پرتو نظریه‌ی فنون خنثی‌سازی دنبال می‌کند. کانون تحلیلهای نظریه‌ی فنون خنثی‌سازی «مسؤولیت گریزی» شخص مجرم است. نظریه‌ی فنون خنثی‌سازی پنج شیوه «انکار مسؤولیت»، «انکار آسیب‌رسانی»، «انکار بزه‌دیده»، «محکوم کردن محکوم کنندگان» و «توسل به سطح بالاتری از وفاداری» را به‌عنوان روشهای بزهکار برای وجدان گریزی معرفی می‌کند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که عمومی شدن بزه در فضای سایبر با تمسک بزهکار به ویژگیهای فضای مجازی برای خنثی‌سازی وجدان مرتبط است. ازآنجاکه راهبرد «عدالت ترمیمی» درصدد ارتقای روحیه «مسؤولیت‌پذیری» بزهکار و جامعه است، می‌توان برنامه‌های این راهبرد را به‌عنوان نسخه‌ای کارآمد در مقابله با مسأله عمومی شدن جرم در فضای سایبر معرفی نمود؛ با «مواجهه بزه‌دیده و بزهکار» این توجیه که رفتار مجازی، بزه‌دیده ای پدید نمی‌آورد، درهم‌شکسته می‌شود و استماع «روایت بزه‌دیده» توسط بزهکار، راه را در انکار آسیب‌رسانی رفتار مجازی می‌بندد. مسؤولیت گریزی به‌عنوان ویژگی بارز بزهکاران سایبری هنگامی به چالش کشیده می‌شود که در «فرایند جبران خسارت» شرکت داده می‌شوند. همچنین «شناسایی جامعه به‌عنوان سهامدار» در مقابله با بزه، احساس مسؤولیت اجتماعی را در فضای سایبر افزایش می‌دهد و کنترل اجتماعی رفتارهای منحرفانه دراین فضا می‌انجامد.
در نظام حقوقی ایران با پذیرش جایگزینهای تعقیب، مجازات جایگزین حبس و اعتبار نهاد توبه، کاربست برنامه‌های ترمیمی در خصوص بسیاری از جرایم سایبری امکان‌پذیر است. علاوه براین، در میان مقرره‌های موجود، نهاد میانجی‌گری و اقدامات تأمینی و تربیتی در خصوص اطفال بزهکار که درصد بالایی از مجرمان سایبری را نیز شامل می‌شوند در راستای برنامه‌های عدالت ترمیمی است. بااین‌همه باید تأکید داشت که توفیق برنامه‌های ترمیمی درگرو اهتمام به ارزشها و اصول عدالت ترمیمی است؛ لذا ضروری است، درصدد همخوان سازی هرچه بیشتر نهادها و مقرره‌های موجود باارزشها و اصول عدالت ترمیمی بود.
کلید واژگان: عدالت ترمیمی، عدالت افقی، فنون خنثی‌سازی، جرم‌شناسی سایبری.
همایش بین‌المللی عدالت ترمیمی و پیشگیری از جرم؛ گروه حقوق کیفری و جرم‌شناسی دانشکده حقوق و مرکز مطالعات حقوقی دانشگاه تربیت مدرس: 28 و 29 اردیبهشت 1395