دعوای عمومى و دعوای خصوصى
دعوای عمومى و دعوای خصوصى
دعوای عمومى و دعوای خصوصى
فاطمه نوری
اسم دعوا که به میان میآید، همه به یاد ناسزا، درگیری و کتککاری میافتند که بهکرات در شهر دیده میشود. نه اینکه این تعریف از دعوا اشتباه باشد، اما این فقط یکی از تعریفهای دعوا از منظر حقوقی است و در تعریف کلی، ادعا کردن چیزی هممعنی میشود.
قانون، دعوی را به دودسته عمومی و خصوصی تقسیم کرده است. در حقیقت هر جرمی که اتفاق میافتد، به دنبال آن میتوان دو دعوای عمومی و خصوصی را مطرح کرد.
دعوای خصوصی کدام است و در چه مواردی دعوا عمومی و در چه مواردی خصوصی عنوان میشود؟ فرق شاکی با مدعی خصوصی در چه مواردی است؟
دعوای عمومی به دعوایی گفته میشود که دادستان یا مدعیالعموم بهعنوان نماینده جامعه، آن را علیه دادگاه مطرح میکند. در واقع، تعقیب و دنبال کردن دعوای عمومی، حقی است که به جامعه تعلق دارد و جامعه نیز این حق خود را از طریق نمایندگانی که دارد، اجرا میکند. در مقابل، دعوای خصوصی نوع دیگری از دعوا است که برای بازگرداندن حق خصوصی یا همان خسارتهای واردشده به دلیل ارتکاب جرم مطرح میشود.
چطور یک دعوا، عمومی میشود
نکتهای که باید به آن توجه داشت، این است که حفظ حدود، قوانین و مقرراتی که خدا و شرع تعیین کرده، یکی از مواردی است که موجب طرح دعوای عمومی میشود.
مثلاً بعد از اینکه جرمی اتفاق افتاد، دادستان بهعنوان مدعیالعموم دعوایی را در دادگاه مطرح میکند تا مقررات الهی و مجازاتهایی که نوع، میزان و کیفیت آن در شرع تعیینشده است، بهخوبی اجرا شود.
بد نیست بدانید که برای حفظ حقوق جامعه و نظم عمومی هم میتوان دعوای عمومی طرح کرد. منظور از حقوق جامعه و نظم عمومی مواردی است که بهطور مستقیم با نیازهای مردم سروکار دارد.
مردم بهطور روزمره با اقلامی مانند نان، برنج، آرد و دارو سروکار دارند و اگر فروشندگان و عرضهکنندگان این کالاها، آن را به مردم ارائه نکنند، در حقیقت رفتاری خلاف نظم عمومی از خود نشان دادهاند و به همین دلیل مجرم و مستحق مجازاتاند.
یکی از مهمترین و اساسیترین مصادیق نظم عمومی، برقراری نظم و امنیت و جلوگیری از هرگونه هرجومرج در جامعه است که در کشور ما توسط نیروهای انتظامی انجام میشود.
فروش داروهای تاریخمصرف گذشته، خلاف نظم عمومی و فروشنده آن مجرم است همچنین نانوایی که آرد مصرفی خود را از دولت خریده است، نمیتواند از پخت نان خودداری کند. در غیر این صورت مرتکب عمل خلاف نظم عمومی شده است و مجرم محسوب میشود.
نمونههایی از دعوای خصوصی
در دو صورت میشود دعوای خصوصی مطرح کرد:
1- ارتکاب جرم علاوه بر اینکه موجب میشود در نظم و امنیت عمومی اخلال به وجود آید ممکن است حق اشخاص را هم از بین ببرد؛ مثلاً آقای “الف” به دلیل بیاحتیاطی در رانندگی با اتومبیل آقای “ب” تصادف میکند که در جریان این حادثه آقای “ب” مجروح شده و به اتومبیلش هم خساراتی وارد میشود در این صورت آقای “ب” میتواند برای جبران خسارت واردشده به اتومبیلش در همان دادگاه رسیدگیکننده به جرم ایراد صدمه بدنی غیرعمدی بهواسطه بیاحتیاطی در امر رانندگی ادعایش را مطرح کند.
2- یکی دیگر از مواردی که میتوان دعوای خصوصی را مطرح کرد مربوط به زمانی است که فرد قربانی یا خانواده و وابستگان به او میخواهند مجازاتی را مطالبه کنند که بهموجب قانون بهعنوان حق آنها تعیینشده است. بهعنوانمثال در جریان یک درگیری، جوانی توسط دیگری به قتل میرسد در صورت اثبات قاتل بودن متهم، اولیای دم یا همان ورثه مقتول که حق قصاص و عفو قاتل را در اختیار دارند میتوانند اجرای حکم قصاص را از دادگاه بخواهند.
نکته مهمی که باید در اینجا به آن اشاره کرد آن است که زن و شوهر با اینکه از هم ارث میبرند اما “ولی دم” یکدیگر نیستند و در قصاص یا بخشش اختیاری ندارند.
دعوای خصوصی بهطور کامل متعلق به فرد زیاندیده از جرم است و به همین دلیل او میتواند از همان ابتدا از مطرح کردن آن چشمپوشی کند. همچنین در صورت طرح، فرد این اختیار را دارد که در هر یک از مراحل تعقیب، تحقیق و رسیدگی، دعوای متعلق به خود را پس بگیرد و یا با متهم سازش کند.
تفاوت شاکی با مدعی خصوصی
بسیاری از مردم فکر میکنند شاکی همان مدعی خصوصی است. در حالیکه این دو اصطلاح فقط از نظر معنی، کمی به همدیگر نزدیک است. در حالت کلی، وقوع جرم باعث میشود که خسارتهای مادی و معنوی به فردی وارد شود. حال اگر این فرد بزه دیده (قربانی) تعقیب مرتکب جرم را درخواست کند، به او شاکی گفته میشود و اگر جبران ضرر و زیانی که به خود یا اموالش واردشده است را از دادگاه بخواهد، مدعی خصوصی نامیده میشود.
موارد موقوفی تعقیب و مجازات
در صورتیکه یکی از اعمال خلاف قانون که بهعنوان جرم تعیینشده است، اتفاق بیفتد، تعقیب مرتکب و اجرای مجازات علیه این فرد متوقف نمیشود مگر در شرایطی که از سوی قانونگذار بهعنوان موارد استثنایی ذکرشده است. فوت متهم یا کسی که حکم علیه او صادرشده، گذشت شاکی یا مدعی خصوصی در جرایم قابل گذشت، مشمول موارد عفو شدن، نسخ مجازات قانونی، مشمول مرور زمان شدن در موارد پیشبینیشده در قانون، توبه متهم در موارد پیشبینیشده در قانون و اعتبار امر مختوم (پرونده در دادگاه دیگری قبلا رسیدگی شده) این موارد استثتایی را تشکیل میدهد.
دعوای ضرر و زیان در کدام دادگاه طرح میشود
اگر دعوای مربوط به مطالبه ضرر و زیان در ابتدا در دادگاه حقوقی مطرح شد، این دعوا در دادگاه کیفری قابلطرح نیست، مگر اینکه مدعی خصوصی متوجه شود که این موضوع جنبه کیفری هم دارد. در این صورت او میتواند دعوای حقوقی را پس گرفته و موضوع را این بار در دادگاه کیفری مطرح کند. این در حالی است که اگر دعوای جبران خسارت در ابتدا در دادگاه کیفری مطرح شود اما به یکی از دلایل مندرج در قانون، صدور حکم کیفری به تأخیر بیفتد، مدعی خصوصی میتواند دعوای خود را پس گرفته و به دادگاه حقوقی مراجعه کند تا ضرر و زیان ناشی از جرم را از این طریق مطالبه کند. لازم به ذکر است چنانچه مدعی خصوصی قبلاً هزینه دادرسی را پرداخته باشد، دیگر نیازی نیست که دوباره هزینهای بابت دادرسی بپردازد.
آیا سقوط دعوای عمومی موجب سقوط دعوای خصوصی خواهد بود
سقوط دعوای عمومی، تأثیری در دعوای خصوصی نداشته و باعث سقوط آن نمیشود. اگر تعقیب جرمی که در قانون برایش مجازات تعیینشده است، به دلیل وجود یکی از جهات مندرج در قانون، موقوف یا منع شده یا حکم برائت یا بیگناهی برای مرتکب آن صادر شود، چنانچه دعوای خصوصی در همان دادگاه مطرحشده باشد، دادگاه کیفری مکلف است آن را مورد رسیدگی قرار داده و حکم صادر کند. منابع: تبیان