جایگاه قضاوت از منظر تاریخ و فقه در مسجد (قسمت1)
جایگاه قضاوت از منظر تاریخ و فقه در مسجد (قسمت1)
جایگاه قضاوت از منظر تاریخ و فقه در مسجد (قسمت1)
حجت‌الاسلام سید نورالله موسوی نیا
بی‌تردید مساجد، نقشی حیاتی و ویژه در به ثمر رسیدن پیروزی انقلاب اسلامی داشتند، به حدّی که معمار بزرگ انقلاب حضرت امام خمینی (ره) در سخنان خود از مسجد به‌عنوان رمز پیروزی ملّت ایران یاد کردند: «رمز پیروزی ملّت ما همین بود که دیگر نمی‌ترسیدند از این‌که بروند توی خیابان بکُشندشان می‌رفتند خیلی هم کشته می‌شدند، بالاخره هم با همین فریادها و الله‌اکبرها پیروز شدند، رژیم اسلام این‌طور است که افرادش از مسجدند، از مسجد نهضت شروع می‌شد».
از دیگر سو کارشناسان و جامعه‌شناسان معتقدند که آن‌چه در احداث و ایجاد یک انقلاب نقش دارد در بقا و تداوم آن نیز نقش اساسی خواهد داشت، لذا می‌بینیم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی حضرت امام (ره) بارها و بارها از خالی شدن مساجد اظهار نگرانی می‌کردند و حفظ مساجد را از «تکالیف عمومی» مسلمانان می‌شمردند:
«شما باید هوشیار باشید که مسجدهایتان و محرابهایتان را حفظ کنید و بیش‌تر از سابق، شمایی که این معجزه را از مسجد دیدید، حالا باید بروید دنبال این معجزه، نه رها کنید او را، من امروز باید بگویم که تکلیف است برای مسلمانها، حفظ مساجد امروز جزء اموری است که اسلام به آن وابسته است».
با پیدایش نهادها و مراکز دیگر، نقش مساجد رو به افول گذاشته است، به صورتی که برخی را به این باور رسانده است که: «در نظام جمهوری اسلامی بهتر است هر ارگان و نهادی مکان مخصوص به خود داشته باشد چنان‌چه دارد و مسجد کانون نشر معارف دین و مرکز تهذیب اخلاق و پرورش دلها و جانها باشد». اما به نظر می‌رسد این سخن برخلاف نظرات حضرت امام خمینی (ره) است، ایشان در بیانات متعدد خویش می‌فرمایند: «پیامبر اکرم (ص) در مسجد بود و همه کارهای بزرگ دنیا را هم مساجد انجام می‌دادند، ما امیدواریم حالا هم مساجد ما برگردد به آن وقتی‌که مسجد محل حل و عقد امور باشد.» از این مسجدها همه‌چیز بیرون می‌رفت، مسجد محل «قضاوت» بود. در این نوشته تلاش خواهیم کرد تا یکی از کارکردهای مساجد در صدر اسلام یعنی «قضاوت در مسجد» را از نظر تاریخی و فقهی مورد بررسی و پژوهش قرار دهیم، ان‌شاءالله.
معنای لغوی و اصطلاحی قضا
ماده قضی در ریشه اصلی خود به معنای احکام و اتقان امر و اجرای آن در جهت خود می‌باشد و خداوند متعال که می‌فرماید: «فقضا هن سبع سموات فی یومین» مراد استوار ساختن آفرینش آسمانها است. قضا به معنای حکم کردن است که خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «فاقض ما انت قاض» یعنی حکم کن و انجام بده؛ و اگر قاضی را قاضی می‌نامند به این دلیل است که حکم می‌کند و آن را اجرا می‌نماید. فقهای عظام تصریح دارند که قضا دارای یک معنای خاص شرعی یا متشرعی نیست ولی در اصطلاح فقها همان‌گونه که مرحوم شیخ انصاری (ره) از مسالک و کشف اللثام نقل می‌کند به معنای: «ولایت شرعی بر حکم برای کسی که صلاحیت فتوا را دارد، در جزییات قوانین شرعی نسبت به اشخاص خاص از مردم می‌باشد، مضمون این حکم «اثبات حقوق» برای برخی و یا «استیفای حق» برای صاحب آن است.
شیخ انصاری (ره) در جای دیگر افزون بر این تعریف، «حکم کردن بین مردم بر گونه‌ای خاص» را نیز به‌عنوان یکی از معانی قضا در اصطلاح فقها نقل می‌کند.
آن‌چه از کاربردهای قضا در فقه و مباحث مطرح‌شده در کتاب‌القضا برمی‌آید این است که «قضا» تنها در موارد اختلاف بین دو نفر و حل این مخاصمه به کار می‌رود از این‌رو فقهای معاصر قضا را به «فصل خصومت بین دو طرف تخاصم و حم به ثبوت ادعای مدعی یا عدم حق برای او نسبت به مدعی علیه» یا حکم کردن بین مردم برای رفع تنازع از بین آنها تفسیر می‌کنند.
مقصود از قضاوت در مسجد
پس از روشن شدن معنای لغوی و اصطلاحی قضا، مقصود از قضاوت در مسجد نیز روشن می‌شود؛ مقصود آن است که؛ قاضی در مسجد بنشیند و به فصل خصومت بین طرفین دعوا در امر مورد اختلاف بپردازد. ادله وارده حکایت از آن دارد که اصل وقوع قضاوت در مسجد به همین معنا مورد اتفاق علماست؛ لذا هیچ فقیهی قایل به حرمت قضا در مسجد نیست چه این‌که قایل به وجوب هم نداریم بلکه همه فقها قضاوت در مسجد را جایز می‌دانند با این تفاوت که برخی قایل به کراهت قضا در مسجد، برخی قایل به استحباب و برخی تفصیل می‌دهند، برخی نیز احتیاط را در ترک قضا در مسجد می‌بینند و برخی با توجه به ادله اصل جواز و عدم کراهت را ثابت می‌کنند. روشن است که فعلاً محل بحث «صدور حکم» در مسجد است و اجرا و تنفیذ حکم از محل بحث بیرون است.
اقوال فقها
به‌طورکلی در بین فقها پنج قول و نظر مطرح است:
1 ـ قضاوت در مسجد به‌طور مطلق مکروه است یعنی چه به‌صورت دایم و چه به‌صورت مقطعی؛ محقق حلی (ره) در دو کتاب معتبر و شرایع این نظر را برگزیده است: و یکره انفاذ الاحکام فیها؛ مکروه است قضاوت و صدور حکم در مساجد و ملا احمد نراقی (ره) در مستند همین نظر را دارد.
2- تفصیل است بین آن زمانی که مسجد به‌عنوان مکان قضاوت انتخاب شود و پیوسته در آن قضاوت صورت گیرد و بین آن هنگامی‌که به‌صورت اتفاقی در مسجد قضاوت شود. در صورت اول قضاوت در مسجد مکروه، ولی در صورت دوم کراهتی ندارد. مرحوم محقق حلی در شرایع می‌گوید: «و الآداب المکروهه… و ان یجعل المسجد مجلساً دایماً و لا یکره لواتفق نادراً» از جمله آداب مکروهه آن است که مسجد پیوسته محل قضاوت باشد ولی اگر گاهی در آن قضاوت صورت گیرد، مکروه نخواهد بود. در بین فقها متأخر مرحوم میرزای قمی در غنایم الأیام معتقد به این نظریه هستند.
3 ـ قضاوت در مسجد نه تنها مکروه نیست بلکه مستحب است، این نظریه از ظاهر عبارت فقهایی نظیر شیخ مفید در مقنعه، شیخ طوسی در نهایه، ابن‌حمزه در وسیله، ابن ادریس در سرایر و… استفاده می‌شود؛ عبارت شیخ مفید در مقنعه چنین است: «ثم یتوضأ وضوء الصلاه و یلبس من ثیابه ما بتمکن من الجمال و حسن الهیئه و یخرج الی المسجد الأعظم شهری» که در آن به قضاوت می‌پردازد حرکت می‌کند از این خروج به مسجد اعظم در کنار دیگر مستحبات آمده، استفاده استحباب شده است.
4 ـ اگر چه قضاوت در مسجد جایز است ولی احتیاط در ترک آن است، این قول از کلمات صاحب جواهر و مرحوم شیخ انصاری استفاده می‌شود.
5 ـ قضاوت در مسجد جایز است مطلقاً چه به‌صورت دایم و چه مقطعی در هر دو صورت، صدور حکم و قضاوت در مسجد هیچ کراهتی ندارد این قول از کلمات مرحوم شیخ طوسی در خلاف و مبسوط و قاضی ابن براج در مهذب و ابن ادریس در سرایر و… استفاده می‌شود. ادامه دارد- منبع: سازمان تبلیغات اسلامی