تاریخچه زندان در ایران

تاریخچه زندان در ایران

قبل از اسلام نیز در ایران از زندان استفاده می‌شده است، با‌ این تفاوت که زندانها در ابتدا به‌عنوان محلی برای از بین بردن افراد یا رجالی که به‌نوعی باید در فراموشی مطلق از بین می‌رفتند به وجود آمد. پس از ورود اسلام نیز در‌ ایران‌ این بازداشتگاهها به دست خلفای عباسی احداث شد و کم کم به روزهای قبل از ورود اسلام و محبوس کردن برای از بین بردن افراد تبدیل شد.

برای اولین بار در ایران در دوران قاجاریه امیر‌کبیر در سال 1266ه.ق. با صدور فرمانی اقدام به لغو شکنجه و سرو سامان دادن به اوضاع زندانها و زندانیان کرد ولی به خاطر عزل وی این اقدامات چندان دوامی نداشت بااین‌همه در دوران قاجار بازهم تشویق برخی افراد نظیر میرزا حسین‌خان سپه‌سالار اقداماتی برای انسانی کردن زندانها صورت پذیرفت. در میان این اقدامات کنت دومون فورت اولین رئیس پلیس تهران توانست اقدامات عمده‌ای را در دوران پس از وقوع انقلاب مشروطه به وجود آورد. در 21 مهرماه سال 1347 اولین آیین‌نامه زندانها با توجه به اصول علم زندانیها نسبت به کانون اصلاح و تربیت به تصویب رسید و در سال 1354 آیین‌نامه مذکور اصلاح شد و به سایر زندانها تعمیم داده شد اما به علت نبود امکانات بیشتر مفادشان اجرا نشد در ایران معاصر و پس از برقراری حکومت قاجار قدیمی‌ترین زندان بزرگ در تهران زندانی به نام انبار شاهی بود که زیر نقاره‌خانه‌ ارک یعنی محل فعلی بانک ملی بازار قرار داشت و زیر نظر حاجب الدوله (رئیس تشریفات) اداره می‌شد. فراش‌باشی، رئیس اجراییات و فراشها نگهبان انبار شاهی بودند غذای زندانیان بسیار ناچیز بود به طوری‌که مردم به عنوان نذر گاهی از سوراخ زندان غذا و خوراکی برای زندانیان می‌انداختند تا این که در سال 1292 شمسی دولت ایران به منظور سر و سامان دادن به وضع شهربانی کشور (نظمیه) عده‌ای مستشار سوئدی استخدام کرد. مستشاران سوئدی ابتدا نظام‌نامه محابس را تهیه کردند که در سال 1298 شمسی به تصویب هیات دولت رسید و این اولین آیین‌نامه و مقررات زندانها شد. در این آیین‌نامه زجر بدنی و زنجیر کردن زندانیان ممنوع شد.

در دوران سرتیپ درگاهی رئیس شهربانی وقت نظام‌نامه تشکیلات محابس و توقیف‌گاهها و وظایف ماموران و مستخدمان آنها تهیه و در 31 شهریور سال 1307 شمسی به تصویب رسید و در همان سال نظام‌نامه اجرای حکم اعدام نیز تصویب و به مورد اجرا گذاشته شد. در 21 مهر ماه سال 1347 اولین آیین‌نامه زندانها با توجه به اصول علم زندانیها نسبت به کانون اصلاح و تربیت به تصویب رسید و در سال 1354 آیین‌نامه مذکور اصلاح شد و به سایر زندانها تعمیم داده شد اما به علت نبود امکانات بیشتر مفادشان اجرا نشد. زندان قصر اولین زندان متمرکز تهران است. این زندان هم اینک تعطیل شده و به عنوان باغ موزه قصر مورد بازدید عموم است. در زمان ریاست سوئدیها بر شهربانی (نظمیه) تهران، زندان نظمیه در محل اداره شهربانی (بخشی از وزارت خارجه فعلی) در میدان توپخانه واقع بود. این زندان مرکب از دو یا سه اتاقک کوچک معروف به حبس نمره یک و چند اتاق و یک زیرزمین برای زندانیان عمومی بود.

با ایجاد حکومت رضاشاه محل قبلی تکافوی خیل عظیم زندانیان را نمی‌کرد. لذا سرتیپ در گاهی، رئیس نظمیه تقاضای یک محل وسیع برای ایجاد زندان تهران را نمود. محلی که برای اینکار در نظر گرفته شد .قصر قاجار حدفاصل سه راه زندان، پل سید خندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی بود که دارای ساختمانهای قدیمی و وسیع و متروکه بود. این مجموعه که در سال 1168 خورشیدی ساخته شده بود، محل مناسبی برای ایجاد زندان تشخیص داده شد. و بین ارتش، مخابرات و زندان تقسیم گردید. زندان قصر در تاریخ 11 آذرماه 1308 به دست رضاشاه افتتاح گردید. فاز اولیه زندان که در آن زمان افتتاح شد 192 اتاق بود با گنجایش 800 زندانی. بعدها و تا زمان ساخت زندان اوین در دهه چهل، این زندان تنها زندان پایتخت بود. در این دوران زندان قصر توسعه زیادی پیدا کرد. پس ازانقلاب اسلامی ایران این زندان محل حبس زندانیان غیر سیاسی بود.

در سال 1383این زندان تعطیل وشهرداری شروع به تخریب بخشهایی از زندان نمود که باپیگیری کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب با ثبت زندان به عنوان آثار ملی در سازمان میراث فرهنگی ازتخریب آن جلوگیری ومتعاقبا به وسیله شهرداری به باغ موزه تبدیل گردید. البته در این‌میان تا قبل از ثبت محل، زندان زنان سیاسی تخریب شد. اولین زندانی زندان قصر، سازنده آن یعنی سرتیپ درگاهی بود. او تنها دو روز پس از همراهی رضا شاه در مراسم افتتاح زندان، در همان زندان محبوس گردید.

منیع: جام جم آنلاین