ارث در لغت به معنای مالی است که از شخص متوفی (درگذشته) باقی‌مانده و در اصطلاح به معنای انتقال دارایی شخص متوفی به بازماندگان است که انتقال اموال و داراییهای شخص متوفی به بازماندگان، بدون اراده متوفی و بازماندگان او صورت می‌گیرد.

درک بیشتر مفهوم ارث، نیازمند تعریف مفاهیمی است که در ذیل می‌آید:
متوفی: کسی که فوت کرده است.
ترکه: مالی است که از متوفی باقی‌مانده است.

وارث: شخصی است که از متوفی ارث می‌برد.
نسب: ارتباط و اتصال فردی به دیگری به‌واسطه ولادت شرعی.
خویشان نسبی: عبارت است از وابستگی شخصی به شخص دیگر از طریق ولادت؛ چه مستقیم باشد، مانند رابطه پسر و مادر و چه باواسطه باشد، مانند رابطه دو برادر که به‌واسطه پدر با یکدیگر خویشاوند هستند. خویشان سببی: خویشاوندی بین دو نفر که در اثر ازدواج به وجود می‌آید، خویشاوندی سببی نامیده می‌شود؛ مانند رابطه داماد با مادر همسر یا خواهر همسر. اشخاصی که به‌موجب نسب ارث می‌برند، شامل سه‌طبقه‌ هستند:

1- طبقه اول: پدر و مادر، اولاد و اولاد اولاد.

2- طبقه دوم: اجداد، برادر و خواهر و اولاد آنان.

3- طبقه سوم: عمه‌ها، عموها، خاله‌ها، داییها و فرزندان آنان.

اگر اشخاص طبقه اول زنده باشند، طبقه دوم ارث نمی‌برند و همچنین اگر طبقه دوم فقط زنده باشند، طبقه سوم ارث نمی‌برند. به‌عنوان‌مثال شخصی می‌میرد و دو سال پس از او پدرش می‌میرد؛ بنابراین فرزند وی دیگر از پدربزرگ ارث نمی‌برد.
 ارث زن
زن در صورت داشتن فرزند از شوهرش، از او یک‌هشتم ارث می‌برد و چنانچه آن مرد، سه یا چهار همسر عقد دایم داشته باشد، فقط همین یک‌هشتم بین آنان تقسیم می‌شود. اگر زن از شوهرش فرزند نداشته باشد، یک‌چهارم ارث می‌برد و نیز اگر مرد چند همسر داشته باشد، فقط همین یک‌چهارم میان زنان تقسیم می‌شود. زنی که در اثر ازدواج منقطع (ازدواج موقت) علقه زوجیت دارد، از همسر متوفایش ارث نمی‌برد و چنانچه اراده شوهر این‌گونه باشد که همسرش که صیغه او است، از او ارث ببرد، اثر قانونی ندارد.

ارث مرد
درصورتی‌که زن فرزند نداشته باشد، مرد از زن، یک‌دوم ارث می‌برد و درصورتی‌که زن فرزند داشته باشد، یک‌چهارم ارث می‌برد. اگر زن بمیرد و وراثی نداشته باشد، شوهر تمام ترکه زن را به ارث می‌برد؛ اما اگر شوهر بمیرد و وراثی نداشته باشد، زن‌‌ همان نصیب خود را می‌برد و بقیه دارایی شوهر او همانند ترکه بی وراث، به دولت داده می‌شود.
 ارث جنین
در مورد ارث جنین باید گفت که اگر جنین به دنیا بیاید و فقط یک گریه کند و بمیرد، ارث می‌برد و اگر تا زمانی که به دنیا نیامده است، موروثی بمیرد، در آن هنگام که تقسیم ماترک می‌کنند، سهم یک پسر را برای او کنار می‌گذارند تا متولد شود.

طبق ماده ۱۱۵۹ قانون مدنی، «هر طفلی که پس از انحلال نکاح متولد شود، ملحق به شوهر است؛ مشروط به اینکه مادر هنوز شوهر نکرده و از تاریخ انحلال نکاح تا روز ولادت طفل، بیشتر از 10 ماه نگذشته باشد، مگر آن‌که ثابت شود که از تاریخ نزدیکی تا زمان ولادت، کمتر از 6 ماه یا بیش از 10 ماه گذشته باشد.»
 ارث‌بری دو شخص دارای توارث
همچنین در خصوص شک داشتن در مورد تاریخ فوت دو نفر که در یک‌زمان مرده باشند، مطابق ماده ۸۷۴ قانون مدنی، «اگر اشخاصی که بین آنها توارث باشد، بمیرند و تاریخ فوت یکی از آنها معلوم و دیگری از حیث تقدم و تأخر مجهول باشد، فقط آن‌که تاریخ فوتش مجهول است، از دیگری ارث می‌برد.»

به‌عنوان‌مثال، دو نفربر اثر غرق شدن یک کشتی در دریا بمیرند و به طریقی، زمان فوت یکی از آنها مشخص‌شده اما زمان فوت فرد دیگر، مشخص نشود؛ در این صورت، فردی که تاریخ فوتش، نامشخص است، از دیگری ارث می‌برد.
 فرزندخواندگی
درباره ارث فرزندخوانده باید گفت که فرزندخوانده از زن‌وشوهری که مادرخوانده و پدرخوانده او محسوب می‌شوند، ارث نمی‌برد و پدر و مادرخوانده نیز از زمره وراث فرزندخوانده نیستند.
 موجبات انتقال ارث

1- از متوفی مالی به‌جامانده باشد.

2- باید بین موروث (متوفی) و وارث، رابطه خویشاوندی وجود داشته باشد که این قرابت و خویشاوندی ممکن است سببی یا نسبی باشد.
در رابطه نسبی ارث به وارث تعلق می‌گیرد و در رابطه سببی، زوجیت دایم موجب ارث می‌شود.
3- موروث فوت کرده باشد و وارث در زمان مرگ او زنده باشد.


4- جنینی که در شکم مادر است، به‌شرط آن‌که زنده متولد شود، از موروث خود ارث خواهد برد.

5- وارث مسلمان از موروث کافر ارث می‌برد اما کافر از مسلمان ارث نمی‌برد.
 موانع ارث
اموری که مانع ارث می‌شود، شامل موارد ذیل است:

1- قتل: اگر کسی موروث خود را به‌طور عمدی بکشد، از ارث محروم می‌شود.


2- لعان: در لعان، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی‌برند و فرزندی نیز که مورد نفی و لعان پدر خود واقع‌شده است، از او ارث نمی‌برد.
در تعریف لعان می‌توان گفت که در این حالت، پدر، فرزندی را که در زمان زوجیت با همسرش به دنیا آمده است، از خود نفی می‌کند و او را فرزند خود نمی‌داند که تحت شرایطی شرعی، مراسم لعان برگزار می‌شود.

در این صورت، رابطه وارث بین فرزند و پدر به وجود نخواهد آمد.

3- نامشروع بودن فرزند: فرزند نامشروع از پدر و مادر ارث نمی‌برد.
 حجب نقصان
گاهی به دلیل بروز مانعی، سهم وارث از حد اعلی (سهم‌الارث بیشتر) به حد أدنی (سهم‌الارث کمتر) تنزل پیدا می‌کند. به‌عنوان‌مثال وجود فرزند، موجب کاهش سهم شوهر از نصف به یک‌چهارم و نیز کاهش سهم زن از یک‌چهارم به یک‌هشتم می‌شود. فقها از این نوع مانع به حجب نقصان تعبیر کرده‌اند. اگر کسی فوت کرد و از خود مالی به‌جا گذاشت پس از برداشت هزینه‌های کفن‌ودفن میت و تجهیز آن مانند سدر کافور هزینه حمل جنازه… باقی‌مانده بین وراث می‌شود.
 موارد ارث‌‌بری زن همانند مرد
مواردی که زن همتای مرد ارث می‌برد، عبارت است از:

1- پدر و مادر متوفی، درصورتی‌که متوفی فرزند داشته باشد. در این صورت، هرکدام از ابوین (پدر و مادر) یک‌ششم ارث می‌برند و سهم پدر در خصوص فرض مزبور، از مال فرزند بیشتر از سهم مادر نیست.

2- کلاله مادری، یعنی برادر و خواهر مادری متوفی که به‌اندازه مساوی ارث می‌برند؛ نه با تفاوت. به‌طوری‌که خواهر مادری متوفی معادل سهم برادر او ارث می‌برد نه کمتر از او. مواردی که سهم زن بیشتر از سهم مرد است؛ مانند موردی که متوفی غیر از پدر و دختر، وارث دیگری نداشته باشد که در اینجا پدر یک‌ششم و دختر بیش از آن می‌برد. همچنین در مواردی که متوفی دارای نوه باشد و فرزندهای او در زمان حیات او مرده باشند که در اینجا نوه پسری سهم بیشتر و نوه دختری سهم کمتری می‌برد.

منبع: پایگاه آموزشی مهداد