شخصیت، مجموعه‌ای از ویژگیهای ظاهری و غیر ظاهری رفتار یک فرد است که ثبات و جلوه بیشتری دارد و تا حدی قابل پیش‌بینی است. در تعریف شخصیت باید گفت که شخصیت یعنی عنصر ثابت رفتار فرد و به‌طورکلی آنچه همراه با او است و موجب تمایز او از دیگران می‌شود. هر انسان دارای یک شخصیت منحصربه‌فرد‌است که از فردی به فرد دیگر متمایزاست؛ مجرمین نیز تحت تأثیر عوامل مختلف مرتکب جرم شده‌اند که شخصیت مجرمانه آنها را تشکیل داده است.


دنیای حقوق: تشکیل پرونده‌ی شخصیت یکی از دستاوردهای جرم‌شناسی نوین در حقوق کیفری در راستای کمک به باز اجتماعی شدن مجرم است که در قوانین کیفری جدید نیز نمود پیداکرده است.

پرونده‌ی شخصیت به پرونده‌ای اطلاق می‌شود که در کنار پرونده کیفری تشکیل می‌شود و مشتمل بر اطلاعاتی از وضعیت عمومی و خاص مجرم مانند شرایط روانی، خانوادگی، تحصیلی و اجتماعی است و در آن، جنبه‌های انسانی و اجتماعی جرم بامطالعه گذشته خانوادگی، تحصیلی، حرفه‌ای، روانی و فیزیولوژیکی مباشر آن ونیز انگیزه ارتکاب جرم و به‌طورکلی حالت عمومی بزهکار بررسی میشود.

روشن است که در این رابطه، جرم‌شناسی با بهره‌گیری از کمک سایر علوم همچون روانشناسی، روان‌پزشکی و جامعه‌شناسی در بررسی انگیزه‌های بزهکار گامهای باارزشی برداشتهاست.مجید ابهری، متخصص علوم رفتاری و آسیبشناس اجتماعی بابیان اینکه در نظامهای قضایی پیشرفته دنیا، برای پیشگیری از وقوع جرم یا کنترل و مقابله با جرایم مختلف، سیستم قضایی به ایجاد پرونده رفتاری، هویتی و شخصیتی برای افراد اقدام میکند، میگوید:در این پروندهها سوابق خانوادگی، دوران کودکی، شکستها و ناکامیها، وضعیت خانوادگی ازنظر رابطه والدین، تعداد خواهر و برادر، سوابق بزهکاری والدین یا هویت قضایی اعضای خانواده منعکس می‌شود.


وی میافزاید: درصورتی‌که که یک نفر مرتکب جرم شد، با توجه به پرونده شخصیت او میتوان به علل ارتکاب جرم پی برد و از تکرار جرم توسط او در آینده جلوگیری به عمل آورد. این آسیب‌شناس اجتماعی بابیان اینکه در کشور ما گاه فردی تا ۱۴مرتبه مرتکب جرم شده و زندان برایش تبدیل به هتل میشود، ادامه میدهد: این در حالی است که اگر پرونده شخصیت برای بزهکاران تشکیل شود، میتوان تعداد دفعات جرم، علل ارتکاب جرم مجدد، مجازاتهای تعیین‌شده و تأثیر مجازاتها را بررسی کرد که مهم‌ترین نتیجه آن، جامعه‌پذیر کردن بزهکاران بعد از تحمل کیفر است. وی اضافه میکند:

اگر چنین اقدامی صورت گیرد، زندانی پس از آزادی، جامعه‌پذیر شده و کمتر به چرخه بزهکاری بازمی‌گرد‌د.
 ابهری اظهار میکند: البته اگر در نظام کلی جامعه، برای دانش آموزان از زمان ورود به مدرسه، پرونده رفتاری تشکیل و روند رشد و پیشرفت رفتار آنها، در آن منعکس شود، میتوان به‌سادگی افراد مستعد بزهکاری را شناسایی و پیشگیریهای بعدی را به نحو احسن اجرا کرد و در کنار پیشگیریهای فرهنگی و اجتماعی، پیشگیریهای وضعی را نیز به اجرا 
درآورد.
 تأکید قانون‌گذار بر تشکیل پرونده شخصیت
بر اساس ماده ۲۰۳قانون آیین دادرسی کیفری، در جرایمی که مجازات قانونی آنها سلب حیات، قطع عضو، حبس ابد یا تعزیر درجه چهار و بالاتر است و همچنین در جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی که میزان دیه آنها ثلث دیه کامل مجنیٌ علیه یا بیش از آن است،بازپرس مکلف است در حین انجام تحقیقات، دستور تشکیل پرونده شخصیت متهم را به واحد مددکاری اجتماعی صادر کند.

این پرونده که به‌صورت مجزا از پرونده عمل مجرمانه تشکیل میشود، حاوی مطالب زیراست:


الف- گزارش مددکار اجتماعی در خصوص وضع مادی، خانوادگی و اجتماعی متهم. ب- گزارش پزشکی و روان‌پزشکی
همچنین بر اساس بند ج ماده ۲۷۹ این قانون، یکی از مواردی که در کیفرخواست قید میشود، خلاصه پرونده شخصیت یا وضعیت روانی متهم است.

قانون‌گذار در موادی از قانون مجازات اسلامی، به‌طور ضمنی به موضوع تشکیل پرونده شخصیت پرداخته که یکی از مواد آن، ماده ۱۸ است که میگوید: «تعزیر مجازاتی است که مشمول عنوان حد، قصاص یا دیه نیست و به‌موجب قانون در موارد ارتکاب محرمات شرعـی یا نقض مقررات حکومتی تعیین و اعمال میشود. نوع، مقدار، کیفیت اجرا و مقررات مربوط به تخفیف،تعلیق، سقوط و سایر احکام تعزیر به‌موجب قانون تعیین میشود.

دادگاه در صدور حکم تعزیری، با رعایت مقررات قانونی، موارد زیر را موردتوجه قرار می‌دهد:

الف- انگیزه مرتکب و وضعیت ذهنی و روانی وی حین ارتکاب جرم.

ب- شیوه ارتکاب جرم، گستره نقض وظیفه و نتایج زیان‌بار آن.

پ- اقدامات مرتکب پس از ارتکاب جرم.

ت- سوابق و وضعیت فردی، خانوادگی و اجتماعی مرتکب و تأثیر تعزیر بر وی.»

با توجه به این ماده باید گفت که مواردی از قبیل سوابق و وضعیت فردی، خانوادگی و اجتماعی مرتکب و نیز وضعیت ذهنی و روانی وی حین ارتکاب جرم، ازجمله موضوعاتی است که در تشکیل پروند‌‌ه شخصیت،‌موردتوجه قرار د‌‌ارد.
مواد ۴۷ و ۶۴ آیین‌نامه اجرایی سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور مصوب ۱۳۸۴ نیز موضوع پروند‌‌ه شخصیت را موردتوجه قرارداده است.

بر اساس ماده ۴۷ این آیین‌نامه، «واحد پذیرش و تشخیص، محلی است برای پذیرش، بررسی و شناخت شخصیت محکومان و متهمان که زیر نظر مسئول مربوط انجام‌وظیفه می‌کند.»

همچنین طبق ماده ۶۴ این قانون، «محکومان حداکثر د‌‌و ماه د‌‌ر قسمت پذیرش و تشخیص تحت آزمایش‌های پزشکی، روان‌پزشکی، آزمون‌های روان‌شناسی و شناخت شخصیت و استعداد قرارگرفته و میزان سلامت جسمی و روانی، معلومات و اطلاعات مذهبی، علمی و فنی آنان د‌‌ر جهت شناخت شخصیت بررسی و تعیین می‌شود. 
مددکاران اجتماعی طبق فرمهای تنظیمی که بر اساس موازین اسلامی از سوی سازمان تهیه می‌شود، در مورد پیشینه زندگی تحقیقات لازم به عمل‌آورده، گزارش کاملی از گذشته محکوم یا متهم از دوران طفولیت تا زمان تنظیم گزارش در محیطهای مختلف خانوادگی، تحصیلی، محلی و حرفه‌ای را با اظهارنظر خود
 تهیه می‌کنند.»
 تشکیل پرونده شخصیت برای اطفال مجرم
یکی از رویکردهای اصلاحی در قانون آیین دادرسی کیفری جدید، توجه به اصول روانشناسی و تربیتی در محاکمه و مجازات و اصلاح طفل خطاکار است. در ماده ۲۸۶ این قانون تأکید شده است که علاوه بر جرایم مهم که مجازات آنها اعدام، قصاص، قطع عضو یا حبس ابد است، در جرایم تعزیری درجه پنج و شش نیز، تشکیل پرونده شخصیت در مورد اطفال و نوجوانان توسط دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان الزامی است. با توجه به شرایط خاص اطفال و نوجوانان و ضرورت اصلاح رفتارهای مجرمانه آنها، قانون‌گذار بر حضور مشاوران در دادگاه تأکید داشته است و براین اساس، در ماده ۲۹۸ قانون جدید آمده است که «دادگاه اطفال و نوجوانان با حضور یک قاضی و دو مشاور تشکیل می‌شود.»

بر اساس ماده ۴۱۰ قانون آیین دادرسی کیفری، مشاوران دادگاه باید دارای شرایط ویژه ای باشند که بر این اساس، «مشاوران دادگاه اطفال و نوجوانان از بین متخصصان علوم تربیتی، روانشناسی، جرم شناسی، مددکاری اجتماعی، دانشگاهیان و فرهنگیان آشنا به مسایل روانشناختی و تربیتی کودکان و نوجوانان اعم از شاغل و بازنشسته انتخاب می شوند.»

باید تاکید کرد که الزام به تشکیل پرونده شخصیت و حضور مددکاران اجتماعی در کنار قضات، اقدام مفیدی خواهد بود تا دفعات جرم، علل ارتکاب جرم مجدد و مجازات های تعیین شده بررسی شود و پس از تحمل مجازات و آزادی فرد بزهکار، جامعه نیز بتواند حضور چنین فردی را پذیرا باشد و از این طریق، او نیز مجددا مرتکب جرم نشود.

منبع: روزنامه حمایت