ازآنجاکه سعادت یک خانواده در گروی اخلاق و رعایت حریم آن است؛ قانون نمی‌تواند به‌تنهایی ضامن خوشبختی و آرامش خانواده تلقی گردد و به نظر می‌رسد که قانون آخرین راه، برای رفع اختلافات و منازعات خانوادگی باشد.
در ماده 1102 قانون مدنی آمده است: (همین‌که نکاح به‌طور صحت واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر برقرار می‌شود)؛ پس در تعریف روابط زوجیت باید آن‌را مطلق و معنایی گسترده دانست که همه روابط مالی و غیرمالی زوجین را در برمی‌گیرد و از حصار معنای لغوی و عرفی آن خارج می‌شود.

در قانون؛ آثار حقوقی نکاح بر دو بخش است بخشی دارای آثار مالی و بخشی دیگر در خصوص روابط غیرمالی است. در این نوشتار ما جنبه غیرمالی (شخصی) موضوع نکاح را ازنظر می‌گذرانیم.
مبحث یکم: تکالیف مشترک زوجین
الف- حسن معاشرت
حسن معاشرت از ماده 1103 قانون مدنی استنباط می‌شود. ماده 1103:

«قانون مدنی ایران، زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگر هستند»
معاشرت (به ضم میم و فتح شین) به معنای باهم زندگی کردن، با یکدیگر دوستی و آمیزش داشتن است. هر امری که احترام و محبت را در این رابطه خدشه‌دار کند و یا ازنظر عرف ناپسند تلقی گردد سوء حسن معاشرت است. اهمیت حسن معاشرت در خانواده را می‌توان از آیات و روایات موجود آشکارا دریافت.
خداوند متعال در آیه 19 سوره نساء می‌فرماید: «با همسرانتان بااخلاق نیکو معاشرت نمایید»

همچنین در آیه 21 در سوره روم بیان می‌دارد: «از نشانه‌های خداوند آن است که برای شما همسرانی آفرید که با آنان آرامش یابید و میان شما عشق و مهربانی برقرار ساخت»
کامل‌ترین مؤمنان از حیث ایمان خوش‌خلق‌ترین آنهاست و شایسته‌ترین شما آنهایی است که با زنهایشان خوش رفتارند
فرستاده معصوم، پیامبر رحمت (ص) نیز فرموده‌اند: «جهاد زن خوب شوهرداری است»
و درجایی دیگر نقل‌شده است: «کامل‌ترین مؤمنان از حیث ایمان خوش‌خلق‌ترین آنهاست و شایسته‌ترین شما آنهایی است که با زنهایشان خوش‌رفتارند»
برای نیل به هر مقصودی ابزاری نیاز است، زندگی مشترک و داشتن روابط جنسی به‌طور متعارف را نیز می‌توان از لوازم حسن معاشرت دانست.
ضمانت اجرای این تکلیف آن است که زن در صورت سو معاشرت ناشزه محسوب می‌شود و نفقه او ساقط خواهد شد و نیز شوهر می‌تواند الزام وی را از دادگاه بخواهد. اگر شوهر سوء معاشرت داشته باشد زن می‌تواند اجبار وی را از دادگاه بخواهد و اگر ادامه زندگی به دلیل عدم حسن معاشرت شوهر به حد عسر و حرج زن رسیده باشد وی می‌تواند با استناد به ماده 1130 قانون مدنی تقاضای طلاق کند.
ب – معاضدت
ماده 1104 بیان می‌دارد: «زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود به یکدیگر معاضدت نمایند» هدف اصلی ازدواج همکاری در زندگی و اشتراک مساعی زن و شوهر در تأمین سعادت و رفاه خانواده است در این راستا وفاداری زن و شوهر از لوازم تشیید مبانی خانواده شمرده‌شده است.
یکی دیگر از اهداف ازدواج بقاء نسل و آماده کردن مردان وزنان آینده سرزمین است پس تربیت اولاد امر مهمی است که معاضدت زوجین را می‌طلبد و روابط گرم و حسنه در خانواده از ملزومات آن است.

اعتقاد بر آن است که در صورت عدم معاضدت هریک از زوجین طرف دیگر می‌تواند به دادگاه مراجعه و الزام وی را بخواهد.
اما برخی چون محقق داماد، این ماده را فاقد ضمانت اجرایی و آن‌را صرفاً یک دستور اخلاقی می‌داند زیرا انجام خدمات منزل و مدیریت خانه و حتی تربیت اولاد از وظایف شرعی زن محسوب نمی‌شود.

مبحث دوم: ریاست شوهر بر خانواده
از ماده 1105 قانون مدنی مطلب فوق را درمیابیم. ماده 1105: ((در روابط زوجین ریاست خانواده از خصایص شوهر است)) باید گفت که در حقوق کشورهای بسیاری همانند حقوق ایران ریاست خانواده بر عهده مرد نهاده شده است.
در حقوق ایران این ماده بر مبنای فقهی آیه 34 سوره نساء است: ((الرجال قوامون علی النساء)) در تحلیل این آیه مرد به‌عنوان ستون خانواده معرفی می‌شود که همان نقش قائم و نگه‌دارنده را دارد.
ریاست خانواده از امور مربوط به نظم عمومی است و شوهر نمی‌تواند به اختیار یا ضمن یک قرارداد خصوصی از آن بگذرد.

از آثار ریاست شوهر حق تعیین مسکن است علاوه بر آن شوهر می‌تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیت خود یا زن باشد، منع کند.
در تحلیل این ماده گفته‌شده است اگر خانواده را رئیسی نباشد و زن و مرد در اداره امور آن برابر باشند ناچار باید برای حل اختلاف خود در هر مورد به دادگاه رجوع کنند و همین امر ممکن است صلح و صفای خانواده را به هم بریزد و پایه‌های زندگی زناشویی را فروریزد به‌راستی ریاست مرد بر خانواده یک امتیاز یا برتری برای او محسوب نمی‌شود به نظر می‌رسد یک مسئولیت است که در راستای حفظ سلامت و استحکام خانواده باید بکار برده شود.
ماده 1104 بیان می‌دارد:

(زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود به یکدیگر معاضدت نمایند) هدف اصلی ازدواج همکاری در زندگی و اشتراک مساعی زن و شوهر در تأمین سعادت و رفاه خانواده است در این راستا وفاداری زن و شوهر از لوازم تشیید مبانی خانواده شمرده‌شده است
از دیگر آثار ریاست مرد بر خانواده، تکلیف تمکین برای زن است تمکین به دو معنای عام و خاص است.

تمکین به معنای عام آن است که زن ریاست مرد بر خانواده را بپذیرد و در حدود عرف و قانون کلام شوهر را اطاعت کند، هرچند نباید مشورت را در این معنی نادیده گرفت زیرا خانواده محیطی است که از روی عشق و محبت بنیان‌گذاری شده است و رئیس و مرئوسی به معنای یک سازمان اداری وجود ندارد و عنایت به ماده 1103 در حسن معاشرت نیز آن‌را تائید می‌کند. تمکین به معنای خاص آن است که زن نزدیکی جنسی با شوهر را به‌طور متعارف بپذیرد و جزمواردی که مانع موجهی داشته باشد از برقراری رابطه جنسی با او سرباز نزند هرچند منصفانه نخواهد بود اگر این رابطه را دوسویه نگاه نکنیم زیرا شوهر نیز مکلف است در حدود متعارف رابطه جنسی بازنداشته باشد و او را از این نظر تأمین نماید در غیر این صورت او برخلاف حسن معاشرت با همسر خویش رفتار نموده است.
در پایان باید خاطرنشان کرد که تحلیل فقهی گسترده ریاست مرد بر خانواده نوشتاری مجزا می‌طلبد و مجال بیان آن در این مختصر وجود ندارد. برداشت‌شده از سایت تبیان
پی‌نوشت:
1- فرهنگ فارسی عمید
2- وسایل الشیعه ابواب جهاد
3- نهج الفصاحه، ش 1477
4- دکتر سید حسین صفایی و دکتر اسدالله امامی مختصر حقوق خانواده، ش 120
5- همان، ش 121
6- دکتر ناصر کاتوزیان، خانواده، جلد 1، ش 130،
7- دکتر سید مصطفی محقق داماد، بررسی فقهی حقوق خانواده، صفحه 286
8-

دکتر سید حسین صفایی و دکتر اسدالله امامی، مختصر حقوق خانواده، ش 123
حسین ادیب