نقش قراردادهای جوینت ونچر(مشارکت انتفاعی) در توسعه کسب‌وکار

نقش قراردادهای جوینت ونچر(مشارکت انتفاعی) در توسعه کسب‌وکار

امروزه میان شرکتها، بنگاههای اقتصادی و مؤسسات داخلی و خارجی قراردادهایی با اشکال، موضوعات و ماهیتهای حقوقی مختلف منعقد می‌گردد، اما مطالعات کافی در مورد انواع آن در کشور صورت نگرفته است. از جمله قراردادهایی که تحقیقات لازم در خصوص آن انجام‌نشده، می‌توان به قراردادهای مشارکت انتفاعی موسوم به جوینت ونچر (Joint Venture) اشاره نمود. جوینت ونچر یا مشارکت انتفاعی، یک واحد تجاری مشترک است که توسط دو یا چند مشارکت‌کننده برای هدف مشخص تجاری، مالی، یا فنی ایجاد می‌شود. به عبارتی به اجتماع دو یا چند واحد کسب‌وکار یا اشخاص با یکدیگر، برای انجام امور تجاری به‌منظور کسب سود و منفعت، «مشارکت انتفاعی» گفته می‌شود.

جوینت ونچر در معنای عام، شامل هرگونه مشارکت و همکاری بین دو شرکت است، چه هویت جدیدی در حین آن شکل بگیرد و چه نگیرد. جوینت ونچر در معنای خاص زمانی شکل می‌گیرد که دو شرکت گرد هم آمده و توافق می‌کنند تا در قالب یک هویت جدید، فعالیت تجاری مشخص و مشترکی را پایه‌گذاری کنند. این نوع مشارکت، ممکن است در قلمرو داخلی یک کشور یا استان به وجود آید، هم‌چنین ایجاد مشارکت انتفاعی برای همکاری مشترک در عرصه بین‌المللی بسیار مفید است. عاملی که مشارکت انتفاعی را بین‌المللی می‌سازد، ترکیب شرکایی با تابعیت متفاوت می‌باشد و مکانی که تجارت یا کسب‌وکار مورد توافق، در آن به فعلیت می‌رسد ملاک عمل نمی‌باشد.

اصطلاح “جوینت ونچر” ابتدا در حقوق اسکاتلند به کار گرفته‌شده است. “ژان شاپیرا” یکی از حقوق‌دانان فرانسوی “جوینت ونچر” را این‌گونه تعریف می‌کند: «یک چارچوب حقوقی همکاری است که در آن خطرات احتمالی و مدیریت میان طرفین تقسیم می‌شود». این همکاری ممکن است شکل یک شرکت واقعی را داشته باشد. حقوقدانان دیگر نیز در تعریف “جوینت ونچر” می‌نویسند: «در لغت،joint  به معنی جمعی و venture به معنی جرأت و معامله خطر آمیز تعریف‌شده است.«Joint Venture»  اصطلاحاً به معنی تجارت جمعی یا به معاملات گروهی مدت‌دار اطلاق می‌شود. به سازمان مذکور، سرمایه‌گذاری مشترک نیز می‌گویند.

این اصطلاح در حقوق بین‌المللی نیز در مشارکتهایی که برای یک امر خاص و در یک‌زمان کوتاه تجاری تشکیل‌شده به کار می‌رود. در زبان حقوقی و اقتصادی کشور ما “جوینت ونچر” را با تعابیر مختلفی ترجمه کرده‌اند و نهایتاً اصطلاح «مشارکت انعطاف‌پذیر» را برای ترجمه این اصطلاح مناسب دانسته‌اند. عده‌ای دیگر از مؤلفین اصطلاح “مشارکت انتفاعی” را برای ترجمه آن مناسب‌تر دانسته‌اند.

موضوع جهانی‌شدن علاوه بر اقتصاد و تجارت، حقوق را هم تحت تأثیر قرار داده ‌تا روند روبه رشد جهانی‌شدن در حوزه ‌تجارت ‌بین‌الملل را سرعت بخشد. پیدایش تکنیکهای جدید در حوزه تجارت بین‌الملل مانند فرانشیز (Franchise)، لیسانس (License)، معاملات تهاتری (Barter)، بیع‌‌‌‌‌‌‌‌متقابل(Buy – Back) ، تجارت موازی (parallel trading) و غیره، حاصل نهایی شدن اقتصاد و تجارت بین‌المللی می‌باشد و جوینت ونچر از جمله تکنیکهای جدید در انجام و پیشبرد امور تجاری است که در قالب شرکتهای حقوقی، قراردادها و یا ترکیبی از آن دو صورت می‌گیرد. این تکنیک را می‌توان نوعی مشارکت در امر تجاری برای دستیابی به اهداف طرفین دانست. در حقیقت جوینت ونچر یک روش حقوقی جهت مشارکت در امور تجاری و اقتصادی به‌منظور دستیابی به مقاصد طرفین آن است.

اخیراً جدیدترین تعریف مشارکت تجارتی بین‌المللی ارائه گردیده است. مطابق این تعریف «مشارکت تجارتی بین‌المللی هر نوع ترتیبات همکاری مشارکتی بین دو یا چند شرکت مستقل است، به‌نحوی‌که ثمره همکاری مذکور تشکیل شخصیت حقوقی سومی است که از نظر سازمانی کاملاً مستقل از تشکیل‌دهندگان اولیه است.» به عبارتی “جوینت ونچر” به‌نوعی از همکاری تجاری اطلاق می‌شود که طی آن طرفین، مدیریت فعالیت خاصی را به‌صورت مشترک به عهده گرفته و در سود و زیان حاصله شریک می‌شوند؛ بنابراین اکثر قراردادهای انتقال تکنولوژی، اعطای لیسانس، عاملیت پخش و غیره از حیطه شمول اصطلاح “جوینت ونچر” خارج می‌گردند.

جوینت ونچر اغلب برای انجام یک پروژه یا فعالیت خاص و برای مدت‌زمان محدود شکل‌گرفته و مشارکت طرفین می‌تواند به‌صورت سرمایه نقدی و وجوه نقد، خدمات، سرمایه‌های فیزیکی از نوع ماشین‌آلات، تجهیزات یا حقوق معنوی مانند حقوق انحصاری و اختراع ثبت‌شده و امتیازات و یا ترکیبی از آنها می‌باشد. در مواقعی که کشورهای درحال‌توسعه به سرمایه‌گذاری کلان در پروژه‌های زیربنایی و ملی نیاز مبرم دارند و دولتها امکان سرمایه‌گذاری در این نوع پروژه‌ها را ندارند، یکی از ایده‌های نوین در این کشورها، انجام پروژه به‌صورت مشارکتی از شرکتهای پیمانکاری داخلی و خارجی است و معمولاً “حضور شرکای خارجی و مشارکتها در این پروژه‌ها موجب جذب سرمایه‌گذاران می‌شود.”

 این روش افزون بر این‌که امکان مشارکت بخش خصوصی در پروژه‌های زیربنایی و ملی را فراهم می‌نماید، ریسک تملیک دایمی اموال عمومی را نیز کاهش خواهد داد. البته این تکنیک در بسیاری از کشورها با استقبال مواجه شده و دولتها برای این‌گونه مشارکتها، قوانین و مقررات خاصی تدوین کرده‌اند. در ایران “جوینت ونچر”ها ، اکثراً ” بر مبنای همکاری قراردادی (ماده 10 قانون مدنی) شکل می‌گیرند. در خصوص “جوینت ونچر”های شرکتی نیز طرفین قرارداد در انتخاب یکی از اقسام هفت‌گانه شرکتهای تجاری مندرج در قانون تجارت، از آزادی عمل برخوردارند لیکن به علت برخی ملاحظات حقوقی و اقتصادی، شرکت سهامی خاص و شرکت با مسؤولیت محدود از مطلوبیت بیشتری برخوردار است.

فریدمان و کالمانف دو صاحب‌نظر در تجارت بین‌الملل، مفهوم حقوقی جوینت ونچر را این‌گونه بیان می‌کنند: «مفهوم مرکزی و بنیادی در ‎Joint Venture، مفهوم مشارکت است. مشارکت دو جنبه دارد. جنبه تکنیکی و جنبه احساسی. در جنبه تکنیکی، جوینت ونچر به هم پیوستن آورده‌ها (سرمایه‌ها) ست. در جنبه احساسی، آن را می‌توان احساس کوشش متحد یا مشترک دانست. در هر دو معنای کلمه، نیل به درجه‌ای از مشارکت بین‌المللی در هر شکل از واحد تجاری، به هر ترتیبی که تحت تملک یا تحت کنترل باشد، امکان‌پذیر است. ایجاد منابع محلی تهیه کالا، تربیت و آموزش نیروی کار محلی و کادر مدیریت و برانگیختن آثار ظاهری در جامعه تجاری، به‌طورکلی نمونه‌هایی از روشهای ممکن برای نیل به مشارکت‌اند».

مهم‌ترین انگیزه‌ها برای تشکیل جوینت ونچر اقتصادی، سیاسی و حقوقی است. در مورد انگیزه‌های اقتصادی استفاده از تکنیک جوینت ونچر می‌توان به مواردی همچون توسعه‌یافتگی کشورها، عدم داشتن سرمایه لازم در کشورهای درحال‌توسعه، نیاز به تکنولوژی نوین و توانمندیهای فنی برخی از شرکتها و متخصصان، وجود منابع طبیعی و نیروی کار ارزان در کشورهای جهان سوم یا درحال‌توسعه، اشاره کرد. در مورد انگیزه‌های سیاسی و حقوقی از آنجاکه کشورهای در حال‌توسعه تقریباً کشورهایی سرمایه پذیرند، برای رهایی از قراردادهایی همچون واگذاری امتیازات بهره‌برداری به‌طرف مقابل، از تکنیک جوینت ونچر بهره می‌گیرند تا علاوه بر به‌کارگیری سرمایه‌ها از احساسات مردمی نسبت به اقتدار حاکمیت رهایی یابند. ایران در قانون تشویق سرمایه‌گذاری خارجی، بدون استفاده از عنوان جوینت ونچر از عنوان سرمایه‌گذاری به طریق مشارکت بهره برده است.

از مهم‌ترین ویژگیهای جوینت ونچر این است که همواره بر اساس یک قرارداد استوار است و برای یک فعالیت خاص و مشخص تشکیل می‌شود. هم‌چنین در چارچوب یک “جوینت ونچر”، طرفین با همکاری یکدیگر فعالیت خاصی را پیش می‌برند. در واقع دخالت فعال طرفین در اداره “جوینت ونچر” و کنترل مشترک سیستم از وجوه ممیزه آن است. در جوینت ونچر اصل شراکت (شراکت در نفع و ضرر) اهمیت دارد. در یک “جوینت ونچر” روابط طرفین بیش از هر چیز بر مبنای قرارداد فی‌مابین استوار می‌شود؛ اما این بدان معنی نیست که «جوینت ونچرها» در هیچ قالب حقوقی خاصی قرار نمی‌گیرند.

جوینت ونچرها عموماً دارای چهار ساختار می‌باشند. الف) جوینت ونچر با ساختار حقوقی که در آن هدف مشترک به‌صورت یک شخص حقوقی ایجاد می‌گردد و ایجادکنندگان اغلب شکل یک شرکت خصوصی با مسؤولیت محدود را انتخاب نموده و منافع طرفین بر مبنای میزان مشارکتشان در سهام تعیین می‌شود. این شرکت، دارای شخصیت حقوقی جداگانه است. ب) جوینت ونچر با ساختار مشارکت مدنی که در این نوع، یک ساختار شرکتی، وسیله فعالیت مشترک قرار نمی‌گیرد، بلکه طرفین فقط به توافقات قراردادی خود متکی هستند. ج) جوینت ونچر با ساختار شرکت، قراردادی که در این ساختار فعالیت مشترک در قالب شرکت و توافقات قراردادی
صورت می‌گیرد.

جوینت ونچر با ساختار غیر قراردادی، غیر شرکتی؛ در این روش قراردادی مکتوب برای ایجاد جوینت ونچر تنظیم نمی‌گردد و طرفین نیز در آغاز شرکتی را ایجاد نمی‌کنند، لیکن فقط از طریق رفتار ارادی طرفین جوینت ونچر ایجاد می‌گردد که در این صورت؛ قانون، مسؤولیت و تعهدات، طرفین جوینت ونچر را در مقابل اشخاص ثالثی که با آنها مراودات و معاملات تجاری انجام می‌دهند، مشخص و معین می‌نماید.

قراردادهای مشارکت انتفاعی یا جوینت ونچر با توجه به هدف آنها توسط بنگاههای اقتصادی و واحدهای مختلف تجاری، به سه نوع: قرارداد اکتشاف نفت، جوینت ونچر در امور بانکی، جوینت ونچر در امر سرمایه‌گذاری، تقسیم می‌شوند. البته با تحقیق در زمینه حقوق تجارت بین‌الملل با موارد دیگری از “جوینت ونچر” مواجه می‌شویم.

“جوینت ونچر بدون آورده” نوعی مشارکت انتفاعی است که بدون سرمایه‌گذاری مشترک انجام می‌شود و درنتیجه بدون تأسیس یک بنگاه اقتصادی مشترک تشکیل می‌گردد و هرکدام از طرفین بر اساس قرارداد، آن بخش از فعالیت مشترک که به عهده‌اش نهاده شده را انجام می‌دهد که از آن به‌عنوان “جوینت ونچر قراردادی” یاد می‌کنند و کمیته مدیریت مشترک بر این فرآیند نظارت دارد، اما قراردادهایی بنام “جوینت ونچر با آورده”یا “جوینت ونچرهای شرکتی” وجود دارد که طرفین به‌منظور همکاری با یکدیگر و دستیابی به اهداف مشترک بنگاه اقتصادی جدیدی تأسیس می‌کنند تا آورده‌هایشان را در آن متمرکز نموده و تمام فعالیتها را از طریق این بنگاه اقتصادی هدایت نمایند. هرچند این قبیل بنگاههای اقتصادی ممکن است دارای شخصیت حقوقی یا فاقد شخصیت حقوقی باشند.

جوینت‌ونچر در اشکال شرکتی و غیر شرکتی، متناسب با نحوه‌ توافق شرکا قابل تحقق است. در “جوینت ونچر”های شرکتی طرفین در آغاز قراردادی منعقد می‌کنند که از آن به “قرارداد اصولی” یا پایه تعبیر می‌شود و از هر نظر بر روابط آنها حاکم می‌باشد. به‌طورکلی “جوینت ونچر” به دو شکل عمده شرکتی و قراردادی تقسیم می‌شود و در سطح بین‌المللی کاملاً شناخته‌شده است، لذا به‌تدریج توجه بیشتری به آن جلب خواهد شد. البته در سطح بین‌المللی “جوینت ونچر”های متفاوتی وجود دارد که امکان ظهور در قالب هر یک از این دو شکل را دارند.

از طریق “جوینت ونچر”ها می‌توان نیاز جوامع مختلف را درک کرد و با انعقاد قرارداد، محصولات یا خدمات مورد نیاز را تولید نمود یا تکنولوژی جدید و دانش فنی لازم جهت بهره‌برداری از منابع موجود را به دست آورد. به همین خاطر است که در جوینت ونچرها منافعی همچون دستیابی به تکنولوژی جدید، رونق کسب‌وکار، ورود به بازارهای جدید و تسهیلهای مالیاتی موردتوجه یکی از طرفین قرارداد قرار می‌گیرند تا نقش مهمی در توسعه و پیشرفت کشور ایفا نمایند.

با توجه به این‌که در عصر کنونی نظم اقتصادی به‌گونه‌ای است که تمام کشورها بالاجبار در آن مشارکت داشته و تکنولوژی مدرن، مواد اولیه و سرمایه‌های انسانی کارآمد که از عوامل اساسی توسعه اقتصادی هستند، به‌صورت نامنظم و نابرابر در سطح جهان پراکنده‌اند، تنها قراردادهای حقوقی که امکان صیانت از منافع دارندگان این عناصر، انجام طرحهای اقتصادی و پیشرفت و توسعه را ممکن سازد، “جوینت ونچر” است. از این‌رو توصیه می‌شود که فعالان حوزه کسب‌وکار با این مباحث آشنا شوند.
منبع: اعتدال