فضیلتی به نام اعتدال!
فضیلتی به نام اعتدال!
فضیلتی به نام اعتدال!
مؤمنان واقعی، عمر خود را میان دنیا و آخرت تقسیم می‌کنند و برای هر یک به‌اندازه لازم وقت می‌گذارند، هم زندگی دنیایی خود را به شکلی ساده و آبرومند اداره می‌کنند و هم با عشق و علاقه، به عبادت و آمادگی برای سرای آخرت می‌پردازند و هیچ‌یک را فدای دیگری نمی‌کنند.
حدیث امام علی
اعتدال از ریشه عدل، به معنی میانه‌گیری مابین دو حالتِ یک‌چیز از نظر کمّی و کیفی و تناسب برقرار کردن میان آن دو است. اصل اعتدال، باید به شکل کلّی و فراگیر بر سراسر زندگی فردی و اجتماعی انسان حاکم باشد و همیشه و همه جا افکار، کردار و گفتار او را در برگیرد.
ما در این نوشتار به اختصار و اجمال به این مقوله مهم می‌پردازیم: آیات و روایات و احکام و مقررات اسلامی نیز به‌طور گسترده و پیگیر درصدد تنظیم همه امور فردی و اجتماعی مسلمانان بر محور حق و اعتدال و پیشگیری از نامیزانی و افراط و تفریط‌اند گاه نیز به خاطر اهمیت موضوع با شاخص بودن آن به تعیین مصداق می‌پردازد که چند نمونه را در زیر عنوان می‌کنیم: انسان، موجودی دوبعدی است و بایستی نیازمندیهای جسمی و روحی خود را از راههای مشروع و معقول تأمین کند؛ هم به جسم و نیازهای مادی آن توجه کند و هم در پرورش روح و تهذیب آن بکوشد هم آخرت خود را مدّنظر داشته باشد و هم دنیای خویش را ضایع نسازد.
1ـ خواب و خوراک: خرد آدمی حکم می‌کند که هر موجود زنده‌ای باید به‌اندازه نیاز خویش از منابع غذایی بهره ببرد و درعین‌حال هرگونه افراط و تفریط در خوردوخوراک، زیان‌آور و نامعقول است.
قرآن مجید در این زمینه می‌فرماید: «… کُلُوا وَاشْرَبوُا وَ لاتُسْرِفُوا إنه لایُحِبُّ الْمُسرِفینَ» (اعراف (7)، آیه 31) بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خداوند اسرافکاران را دوست ندارد.
خوردن و آشامیدن بیش از حد و گنجایش، سبب ویرانی جسم و روح آدمی می‌شود. امام صادق ـ علیه‌السلام ـ درباره پرخوری می‌فرماید: «لَیسَ شَیْءٌ اَضَرَّ عَلی قَلْبِ المُؤمِنِ مِنْ کَثْرَهِ الاکْلِ وَ هِیَ مُورِثَهٌ لِشَیْئَیْنِ قَسْوَهِ القَلْبِ وَ هَیْجانِ الشَّهوَهِ» (مصباح الشریعه، باب 34) برای قلب مؤمن، چیزی زیانبارتر از پرخوری نیست، چنین کاری سبب سنگدلی و تحریک شهوت می‌شود.
2ـ کار و عبادت: انسان، موجودی دوبعدی است و بایستی نیازمندیهای جسمی و روحی خود را از راههای مشروع و معقول تأمین کند؛ هم به جسم و نیازهای مادی آن توجه کند و هم در پرورش روح و تهذیب آن بکوشد هم آخرت خود را مدّنظر داشته باشد و هم دنیای خویش را ضایع نسازد. برای تأمین نیازمندیهای زندگی و مشارکت در رفع نیازهای اجتماعی باید به کار و تلاش بپردازد و برای خودسازی و تأمین سعادت اخروی به دریافت معارف دینی و پرستش و نیایش با پروردگار همت گمارد. قرآن مجید، در این باره می‌فرماید: «وَ ابْتَغِ فیما اتیکَ اللهُ الدّارَ الاخِرَهَ وَ‌لاتَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنیا…» (قصص (28)، آیه 77) در آنچه که خدا به تو داده، سرای آخرت را بطلب و بهره دنیایی‌ات را فراموش نکن.
مؤمنان واقعی، عمر خود را میان دنیا و آخرت تقسیم می‌کنند و برای هر یک به‌اندازه لازم وقت می‌گذارند، هم زندگی دنیایی خود را به شکلی ساده و آبرومند اداره می‌کنند و هم با عشق و علاقه، به عبادت و آمادگی برای سرای آخرت می‌پردازند و هیچ‌یک را فدای دیگری نمی‌کنند، چنان‌که امام کاظم ـ علیه‌السلام ـ فرمود: «لَیْسَ مِنّا مَنْ تَرَکَ دُنیاهُ لِدینِهِ وَ‌دینَهُ لِدنیاهُ» (تحف العقول، ص 433، اسلامیّه) کسی که دنیایش را برای دینش و دینش را برای دنیایش ترک کند، از ما نیست.
3ـ مصرف و هزینه: مؤمن موظف است در حد توان و نیروی خویش به گردش چرخ اقتصادی جامعه کمک کند و علاوه بر تأمین هزینه‌های زندگی در رونق و سازندگی میهن اسلامی سهیم شود. در اسلام، راههای درآمد حلال و مجاز، از راههای حرام و ممنوع مشخص شده و هر کس درآمد مشروعی به دست آورد، مالک آن می‌شود و مجاز است طبق نظر عقل و شرع آن را به مصرف برساند در این میان افراط و تفریط در مصرف و هزینه، امری نامعقول است، قرآن مجید در این باره چنین رهنمود می‌دهد: «وَ لاتَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولهٌ اِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطها کُلُّ البَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلوُماً مَحْسوراً» (اسراء ـ 29) دستت را به گردنت زنجیر کن (انفاق و بخشش را ترک منما) و به‌طور کامل آن را مگشا تا سرزنش شده و حسرت‌زده، در گوشه‌ای بنشینی!
سیاست اقتصادی فردی و اجتماعی مسلمانان باید بر اساس اعتدال تنظیم گردد و در هر برنامه‌ای از خسّت و تنگ‌نظری از یک‌سو و تبذیر و زیاده‌روی از سوی دیگر، باید اجتناب کنند و با برنامه‌ریزی دقیق و حساب شده، حد اعتدال و میانه را برگزینند که به‌طورقطع موفق‌تر خواهد بود.
اعتدال، در زندگی فردی و اجتماعی انسان تأثیر دارد. مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
1- تربیت: یکی از راه‌کارهای تربیت و اصلاح نفس، میانه‌روی است، زیرا تربیت، در سایه تعدیل قوای نفسانی و کنترل قوه غضب و شهوت و عقل به دست می‌آید. بر این اساس امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: هرگاه به اصلاح خود مایل بودی، میانه‌رو، قانع و کم آرزو باش. (1)
2-نجات انسان: پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) یکی از اسباب نجات آدمی را اعتدال در هنگام دارایی و نداری می‌داند. (2) این نجات شامل نجات انسان از ناملایمات زندگی دنیا و عذاب عالم برزخ و قیامت می‌شود.
3-بی‌نیازی: امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: (ان القصد یورث الغنی؛ (3) به‌درستی که میانه‌روی، سبب بی‌نیازی و ثروت می‌شود). دلیل این بی‌نیازی آن است که با اعتدال و اندازه‌گیری در زندگی، فعالیتهای اقتصادی مانند مصرف، تولید، و هزینه‌های زندگی سامان می‌یابد و از اسراف جلوگیری می‌شود.
4-سلامتی: سلامت بدن انسان به تعادل قوای جسمانی بستگی دارد. غدد هورمونی اگر کمتر یا زیادتر ترشح کند، سلامت آدمی را تهدید خواهد کرد. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرماید: هر کس سلامتی می‌خواهد، پس باید میانه‌رو باشد. (4)
5-وحدت: پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) می‌فرماید: بر شما باد به میانه‌روی، زیرا ملتی که میانه‌رو باشد، هرگز دچار تفرقه نخواهد شد. (5)
6-الفت: رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله) می‌فرماید: استووا تستِو قلوبکم؛ (6) معتدل باشید تا دلهای شما به هم نزدیک شود). دلیل این الفت و نزدیکی آن است که بسیاری از اختلافات فرقه‌ها و افراد مختلف جامعه بر اثر افراط و تفریط در مباحث اجتماعی و دینی پدید می‌آید.
7-آسان شدن مشکلات: امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرماید: میانه‌روی در کارها را فراگیر، زیرا کسی که میانه‌روی را فرا گیرد، امور زندگی بر او آسان خواهد شد. (7) انسان میانه‌رو آمادگی نسبی برای رویارویی با مشکلات اجتماعی را دارد؛ مثلاً کسی که اهل قناعت است و برای کم‌خرج کردن تمرین کرده، در واقع خود را برای روزهای سخت آماده نموده است.
8-رشد و بالندگی: رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) می‌فرماید: خدای تعالی هرگاه ماندگاری و رشد امتی را بخواهد، اعتدال و پاک‌دامنی را روزیشان می‌کند. (8)
9-در امان ماندن از هلاکت: امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید: (لن یهلک من اقتصد؛ (9) کسی که میانه‌روی کند، هلاک نمی‌شود).
خلاصه سخن اینکه:
سیاست اقتصادی فردی و اجتماعی مسلمانان باید بر اساس اعتدال تنظیم گردد و در هر برنامه‌ای از خسّت و تنگ‌نظری از یک‌سو و تبذیر و زیاده‌روی از سوی دیگر، باید اجتناب کنند و با برنامه‌ریزی دقیق و حساب شده، حد اعتدال و میانه را برگزینند که به‌طورقطع موفق‌تر خواهد بود.
فرآوری: آمنه اسفندیاری
پی‌نوشتها:
1-غرر الحکم و درر الکلم، ج 3، ص 192.
2-تنبیه الخواطر، ج 1، ص 167.
3-کافی، ج 4، ص 53.
4-غرر الحکم و درر الکلم، ج 5، ص 226.
5-فردوس الاخبار، ج 1، ص 387.
6-کنز العمال، ح 20575.
7-غرر الحکم و درر الکلم، ج 3، ص 440.
8-در المنثور، ج 3، ص 270.
9-غرر الحکم و درر الکلم، ج 5، ص 70.
منابع:
سایت اندیشه قم
سایت حوزه
غرر الحکم و درر الکلم، ج 5
کافی، ج 4
منبع: تبیان