رفع مسئولیت کیفری بر اثر جهل حکمی

رفع مسئولیت کیفری بر اثر جهل حکمی

نویسنده: مهدی صبوری پور
چکیده:
یکی از ارکان تشکیل‌دهنده جرم، عنصر معنوی است و از اجزاء مهم عنصر معنوی، علم مرتکب به وصف مجرمانه رفتارش است؛ اما این جزء مهم درگذر زمان، در قالب اصل مفروض بودن علم به‌حکم، خلاصه و از واقعیت خود تهی گشته و همین امر نیز باعث شده که ابعاد مختلف آن کمتر موردتوجه قرار گیرد. جهل به‌حکم دارای گونه‌های مختلفی است که تأثیرگذاری آنها بر مسئولیت کیفری، به یک اندازه نیست. جهل حکمی مستقیم، جهل حکمی غیرمستقیم غیرکیفری و جهل حکمی غیرمستقیم کیفری، سه گونه‌ جهل حکمی هستند که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته‌اند و ضمن تبیین مفهوم هر یک، تأثیر آنها بر مسئولیت کیفری ارزیابی شده است. جهل حکمی مستقیم ناظر به زمانی است که مرتکب، نسبت به اصل حکم کیفری موجد جرم جاهل بوده است. در مقابل، جهل حکمی غیرمستقیم، هنگامی مطرح می‌شود که در یک حکم کیفری، به طور صریح یا ضمنی، به‌حکمی دیگر ارجاع داده شده و مرتکب نسبت به‌حکم اخیر جاهل است. این نوع جهل، بسته به ماهیت قانون ثانوی که مرتکب نسبت به آن جاهل بوده است، به «جهل حکمی غیرمستقیم غیرکیفری» و «جهل حکمی غیرمستقیم کیفری» تقسیم می‌شود. گونه نخست که به‌غلط در بسیاری از منابع به عنوان جهل به موضوع توصیف شده است، باعث رفع مسئولیت کیفری مرتکب می‌شود و گونه دوم، می‌تواند تخفیف مجازات مرتکب را در پی داشته باشد. گونه سومی از جهل حکمی غیرمستقیم نیز در حقوق کیفری ما قابل تصور است و آن هنگامی است که مرتکب، نسبت به‌حکم شرعی مؤثر در حکم کیفری جاهل بوده است. قانون مجازات اسلامی در باب جهل حکمی غیرمستقیم و نیز جهل به‌حکم شرعی، حکم کلی و دقیق ندارد و لازم است که مقنن در خصوص رفع این نقصان تدبیری بیاندیشد.
کلیدواژگان: شبهه؛ علم به‌حکم؛ جهل به قانون دیگر؛ مسئولیت کیفری
پژوهش حقوق کیفری؛ دوره 3، شماره 10، بهار 1394