خاستگاه اصلی جرایم روانی، اقتصادی یا زیست‌شناختی است؟
خاستگاه اصلی جرایم روانی، اقتصادی یا زیست‌شناختی است؟
خاستگاه اصلی جرایم روانی، اقتصادی یا زیست‌شناختی است؟
جرم فرآیندی است که عوامل اقتصادی، اجتماعی، روانی و حتی زیست‌شناختی در پیدایش و شکل‌گیری آن دخیل هستند. یکی از این عوامل می‌تواند اقتصادی باشد یعنی فقر بیش از حدّ، وارد شدن فشارهای اقتصادی، شکاف طبقاتی بالا میان فقیر و غنی و هوس به دست آوردن ثروت زیاد در مدّت زمان کم می‌تواند فرد را به ارتکاب جرم سوق دهد، امکان دارد که مسبب جرم عوامل اجتماعی باشد: همانند عدم نظم و ثبات اجتماعی، ناهنجاریهای اجتماعی، تبعیض اجتماعی، افزون بر این، عوامل روانی نظیر مشکلات خانوادگی، بی‌ثباتی در بنیان خانواده، حس انتقام‌گیری، عدم آرامش روانی و اختلالات روانی می‌تواند سبب ارتکاب جرم از سوی مجرم باشد که موضوع جرمشناسی روانی محسوب می‌شود.
روانی
در جرمشناسی روانی، خصوصیات روانی بزهکار، هوش، استعداد، کمبود‌های روحی بزهکار جهت شناخت شخصیت او موردبررسی قرار می‌گیرد و روشهای درمان برای ناساز‌گاریهای شخصیتی و روانی وی ارائه می‌شود. همان‌طور که می‌دانیم کوشش برای پیدا کردن الگوی ثابتی برای یک قاتل، تجاوزگر یا جامعه‌ستیز کار بیهوده‌ای است. روان‌شناسانی که در مراکز قانونی کار می‌کنند بیشتر بر متغیرهای شخصیت افراد تکیه‌دارند و آن را بهترین عامل در قضاوت بالینی می‌دانند یا روانکاوان معتقدند، باید ضمیر ناخودآگاه افراد را کاوش کرده و علل ناخودآگاه رفتار جنایی را پیدا کنیم.
در این راستا گرایشی در علوم روان‌شناسی به نام روان‌شناسی جنایی وجود دارد؛ روان‌شناسی جنایی علم مطالعه شخصیت تبهکار و شناخت علل و انگیزه‌های تبهکاری و نیز شیوه‌های جامعه‌پذیری و تجربه‌های دوران کودکی و محیط زندگی تبهکار و نقش ناخودآگاه او در ارتکاب تبهکاری است. به‌بیان‌دیگر روان‌شناسی جنایی را می‌توان مطالعه علمی رفتار جنایی و فرآیندهای ذهنی که در ارتکاب جرم نقش دارند، تعریف کرد. به رفتار مخالف با قوانین متعارف جامعه رفتار جنایی گویند. رفتار جنایی که با جرم و بزه نیز مترادف است، یک کنش ارادی انسانی است که از شخصی سرزده، زیرا او در موقعیتی قرارگرفته که با درک آن خود را مجاز به ارتکاب آن دانسته است؛ اما این کنش او برخلاف هنجارها و ارزشهای متداول در جامعه است. همچنین روان شناسان در تحلیل وقوع جرم، از مفهومی به نام اختلال شخصیت ضد اجتماع کمک می‌گیرند. اصطلاح اختلال شخصیت ضد اجتماع توسط روان‌پزشکان و اغلب روان شناسان برای مجرمانی به‌کاربرده می‌شود که در همنوایی با هنجارهای اجتماع شکست‌خورده‌اند و به قانون احترام نمی‌گذارند و رفتارهایی از خود نشان می‌دهند که به دستگیرشده آنها منجر می‌شود.
جرمشناسی روانی، برای افسران پلیس از کاربرد قابل‌توجهی برخوردار است. به‌عنوان‌مثال، صحنه جرم هرچند کوچک یا بزرگ، اصلی‌ترین منبع حاوی مدارک و شواهد گران‌سنگی است که برای پی‌جویی جرم به کار می‌آید. در کشف پرونده‌های جنایی بایستی از علوم مختلف ازجمله روان‌شناسی جنایی به‌منظور تحلیل شخصیت مجرم کمک گرفت؛ زیرا روان‌شناسی جنایی الگوهای رفتاری مجرمان را به‌عنوان کمک در توسعه و پیشرفت ترسیم رفتاری مجرمان بررسی می‌کند. به‌طور سنتی هر صحنه جرمی به‌عنوان یک مجموعه مستقلی از داده‌ها مشاهده می‌شود که کارآگاه می‌تواند ردپای متهم را در آن تشخیص دهد و به این وسیله به علل ارتکابی وی پی ببرد.
زیست‌شناختی
برخی زیست شناسان معتقدند، تعدادی از مردم به لحاظ آناتومی ویژگیهایی دارند که در بین مجرمین مشترک است. این ویژگیهای جسمانی می‌تواند چنین باشد: جمجمه غیرطبیعی، بینی پهن، گوشهای بزرگ، لبهای کلفت و گوشت‌آلود، آرواره بزرگ، گونه‌های استخوانی و برجسته و چشمان مغولی.
حتی برخی از زیست شناسان ازنظر آناتومی بدن و نوع رفتارهای مجرمین ارتباطی را یافت کرده‌اند و جرمهای ارتکابی هر تیپ را مشخص کرده‌اند:
بلندقد تنومند: جرمهای ارتکابی این گروه بیشتر آدم کشی بدون تصمیم قبلی است.
بلندقد باریک: جرمهای ارتکابی آدم کشی با تصمیم قبلی است (بیماری روانی آنها معمولاً اسکیزوفرنی است)
کوتاه‌قد تنومند: جرمهایی نظیر آدم کشی، تجاوز و دزدی ناموس مرتکب می‌شوند (بیماری روانی آنان معمولاً جنون ادواری است)
جرمهای آنها آدم کشی، دزدی اموال و راهزنی است.
اقتصادی
رویکرد اقتصاددانان به جرم و جنایت از دریچه منفعت – هزینه است؛ به همین دلیل انسان هنگامی مرتکب جرم می‌شود که هزینه آن از منافعش کمتر باشد. همچنین عوامل متعدد دیگری نظیر فقر، بیکاری، نابرابری در توزیع درآمد، صنعتی شدن شهرها و پدیده شهرنشینی بر وقوع جرم مؤثر است و تأثیرات آن در ایران نیز اندازه‌گیری شده است. حتی اقتصاددانان درجه تأثیرگذاری عوامل اجتماعی دیگری نظیر آموزش، مجازات پیشگیری‌کننده و… را بر وقوع جرم اندازه‌گیری کرده‌اند.
نابرابری درآمدی:
یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر جرم، نابرابری اقتصادی است. نابرابری اقتصادی عمدتاً از طریق نابرابری درآمدی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. ازجمله عوامل اثرگذار برای ایجاد پدیده جرم می‌توان به نابرابری درآمدی اشاره کرد؛ زیرا نابرابری درآمدی بیان دهکهای جامعه منجر به ایجاد فاصله طبقاتی شده و افراد دهکهای پائین برای پر کردن شکاف طبقاتی از طریق عاملی روانی به نام حسادت دست به جرم می‌زنند.
نرخ بیکاری:
یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین عوامل بر ایجاد جرم پدیده بیکاری است؛ زیرا بیکاری سبب فقر، نابرابری درآمد، مهاجرت، اختلاف خانوادگی و … می‌شود.
فقر مطلق:
هرچند که نتایج معدودی از مطالعات به عدم وجود رابطه بین فقر و جرم یا حتی وجود رابطه منفی بین فقر و جرم دلالت دارد، اما به عقیده نگارندگان، فقر یکی از مؤثرترین عوامل در بروز جرم است. به‌این‌ترتیب که هنگامی‌که فرد در شرایط سوءتغذیه، عدم دسترسی به امکانات بهداشتی و آموزشی، عدم وجود سرپناه مناسب برای زندگی و شرایطی مشابه قرار گیرد، به‌ناچار گزینه فعالیتهای غیرقانونی (ارتکاب جرم) را انتخاب می‌کند.
صنعتی شدن و مهاجرت:
ازجمله عوامل اثرگذار، تغییر سریع روند صنعتی شدن و پدیده شهرنشینی و مهاجرت از روستا و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ است. افراد به‌واسطه عواملی مانند بیکاری، فقر مالی و آموزشی و … اقدام به مهاجرت می‌کنند. زمانی که وارد کلان‌شهرها می‌شوند، به‌واسطه گسترده بودن محیط، احساس آزادی عمل و خودمختاری کرده و به اعمال ناهنجاریهای اخلاقی و جرم روی‌آورند. عامل مهاجرت به همراه خود، تنوع فرهنگها، ارزشها و معیارهای اجتماعی متفاوت را دارد و باعث ایجاد فشارهای اقتصادی زیادی در کشور می‌شود.
تجربه گذشته فرد:
چنانچه فردی درگذشته مرتکب جرم شده باشد، به علت پیدا کردن چهره منفی در جامعه در بازار کار دچار مشکل می‌شود و از سوی دیگر، فرد مجرم به دلیل پیدا کردن تجربه در اعمال مجرمانه خویش، هزینه اجرایی جرم را برای خود کاهش می‌دهد.
عوامل دیگری نظیر عوامل فرهنگی، مذهبی، جمعیتی (هرم سنی جمعیتی و جنسیت)، اختلافات خانوادگی و مواردی مشابه می‌توانند از طریق جابه‌جایی در آستانه اخلاقی انسان، انگیزه را برای جرم به وجود آورد
منابع نوشتار:
اچ.ج (1977) جرم و شخصیت؛ ترجمه پاشا شریفی، حسن و نجفی زند، تهران، انتشارات رهنما، 1375.
حسینی نژاد، مرتضی؛ بررسی علل و اقتصادی جرم در ایران با استفاده از یک مدل داده‌های تلفیقی؛ مجله برنامه‌وبودجه، شماره 95، 37.
سریر افراز، محمد، پیش‌گیری از وقوع جرم و فعالیت بسترساز برقراری جامعه ایمن- تهران؛ نشر شهر 1388.
ستوده، هدایت ا…، میرزایی، بهشته، پازند، افسانه؛ روان‌شناسی جنایی؛ انتشارات آوای نور؛ 1376.
صادقی، حسین و همکاران؛ تحلیل عوامل اقتصادی اثرگذار بر جرم در ایران؛ مجله تحقیقات اقتصادی؛ شماره 68، بهار 1384.
طریقی، شکرالله، روان‌شناسی و روان‌پزشکی کیفری، تهران انتشارات دهخدا، 1355.
گسن، ریموند (1988)، ترجمه/مهدی کی نیا، مقدمهای بر جرمشناسی؛ تهران انتشارات مترجم،1370