فرآوری: آمنه اسفندیاری
پیامبر صلی الله علیه و آله: کمال دلیری آن است که کسی خشمگین شود و خشمش شدّت گیرد و چهره اش سرخ شود و موهایش بلرزد، امّا بر خشم خود چیره گردد. (نهج الفصاحه ص 549 ، ح 1872)
یکی از رذایل اخلاقی که در آموزه های دینی بسیار مذموم شناخته شده خشم و غضب است. که اگر از کنترل ما خارج شود مانند حادثه ای ویرانگر همه چیز را از بین می‌برد. و نتایج ناگوارش برای ما جز بدبختی و پشیمانی چیزی نیست. بنابراین اگر ما میخواهیم محبوب ایزد منان باشیم باید خشم خود را کنترل کنیم، قرآن شریف در آیه‌ی 83 و 84 از سوره یوسف، در آیه‌ی 58 از سوره نمل و در آیه 37 از سوره شوری، در مورد فرو بردن خشم و پیشگیری آن تشویق می‌کند. روایات بسیاری در راستای پیشگیری و درمان خشم و عصبانیت وارد شده است که در همین نوشتار به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد.
نتایج و پیامدهای ناگوار خشم
تیرگی عقل: تا زمام امور انسان، در اختیار عقل است، جز در مسیر مصلحت خویش گام بر نمی‌دارد، لیکن افراط در خشم، چراغ نورانی عقل را تیره و بی‌فروغ می‌سازد و انسان، بی ‌چون و چرا در خط فرمان نیروی بی‌شعور خشم می‌گذارد و دیگر مصلحتی نمی‌بیند تا به سویش گام بردارد. امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «خشم خردها را تباه می‌کند و آدمی را از مسیر درست دور می‌سازد» (محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج 9، حدیث 15010)
ویرانگری و تبهکاری: اگر انسان خشمگینی را که لجام عقل را گسیخته و سراپای وجودش را آتش غضب مشتعل ساخته، به دیوانه‌ای زنجیری یا درنده‌ای وحشی تشبیه کنیم، گزاف نگفته‌ایم. او نه گوش شنوایی دارد که نصیحت و سخن حق در آن نفوذ کند و نه چشم بینا و واقع بینی دارد که راه را از بی‌راهه تشخیص دهد و نه فکر روشنی دارد که قدرت دسته بندی امور جزیی و استنتاج عقلی را از آنها داشته باشد.
او هر که و هر چه را که مانعی بر سر راه خواهش‌های کور و دور از منطق خود بیاید، آسیب رساند، و ویران می‌کند. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «خشم شدید، منطق را تغییر می‌دهد، ارتباط اجزای استدلال را قطع و موجب پراکندگی فهم و فکر می‌شود» (مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 71، ص 428)
پشیمانی: به تدریج با فرو نشستن شعله‌های خشم، دیدگان خود به روشنی می‌گراید، قدرت تفکر و اندیشه فرد به کار می‌افتد و آن چه را که در دوره کوتاه تسلط خشم، بر او گذشته به ارزیابی می‌نشیند. سخنان زشت، نسبت‌های ناروا، پرده‌دری‌ها، خارج شدن از چارچوب فضایل انسانی، ارتکاب جرم، جنایت جبران ناپذیر و… تصویر زشتی برای همیشه در ذهنش به جا می‌گذارد، تصویری که اگر محکمه قاضی و مجازاتی هم در کار نباشد، یادآوری آن پیوسته او را عذاب خواهد داد که: «چرا چنین کردم؟!… ای کاش بر خود مسلط بودم و… او پشیمان است و افسوس می‌خورد، ولی دیگر پشیمانی سودی ندارد. از همین روست که امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «ایّاک و الغضَبَ فاوّلُهُ جنُونٌ و اخرهُ ندمٌ؛ از خشم دوری کن که آغازش دیوانگی و پایانش پشیمانی است.» (میزان الحکمه، ج 9، حدیث 15008)
خشم در آیینه روایات:
1ـ امام علی‏ علیه السلام فرمودند: خشم، آتشی فروزان است. هر کس خشم خود را فرو خورد، این آتش را خاموش کرده است و هر کس جلو آن را رها کند، پیش از هر کس خود در آتش آن می‏سوزد. «غرر الحکم، ح1787»
2ـ امام صادق‏ علیه السلام فرمود: کسی که مالک خشم خود نباشد، مالک عقل خود نیست. «الکافی، ج 2، ص 305»
3ـ امام علی‏ علیه السلام فرمود: هر که خشم و شهوتش بر او چیره شود، در جایگاه ستوران (و چهار پایان) است. «غرر الحکم، ح 8756»
4ـ امام علی ‏علیه السلام فرمود: بد همنشینی است خشم، عیبها را برملا می‏کند، شر و بدی را نزدیک می‏آورد و خوبی را دور می‏گرداند. «غرر الحکم، ح 4417»
5ـ امام علی‏ علیه السلام فرمود: خویشتنداری به هنگام بروز خشم، (انسان را) از افتادن در ورطه‏های هلاکت مصون می‏دارد. «غرر الحکم، ح 5931»
6ـ امام علی علیه السلام: خشم هم نشین بسیار بدی است: عیب ها را آشکار، بدی ها را نزدیک و خوبی ها را دور می کند. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 302 ، ح 6893)
کنترل خشم
روزی یکی از بستگان امام سجاد (علیه السلام) در حضور جمعی ، بر سر موضوعی بر امام سجاد (علیه السلام) سخنان نامناسب گفت . امام سجاد (علیه السلام) سکوت کرد، سپس آن شخص رفت ، امام سجاد (علیه السلام) به حاضران فرمود: آنچه را این مرد گفت ، شنیدید، و من دوست دارم که همراه من بیایید و نزد او برویم ، تا جواب او را بدهم و شما بشنوید. حاضران، موافقت کردند، امام سجاد (علیه السلام) با آنها رهسپار شدند، در راه مکرر می فرمود و الکاظمین الغیظ (از صفات پرهیزکاران فرو بردن خشم است) (آل عمران 134). حاضران فهمیدند که آن حضرت ، پاسخ درشت به او نخواهد داد، همچنان با آنحضرت حرکت کردند تا به منزل آن مرد بدگو رسیدند، او را صدا زدند، او از خانه خارج گردید، امام سجاد (علیه السلام) به او فرمود: ای برادر! اگر آنچه به من نسبت دادی در من هست ، از درگاه خدا، طلب آمرزش می کنم و اگر در من نیست، از خدا می خواهم که تو را ببخشد. آن مرد، سخت تحت تاثیر بزرگواری امام قرار گرفت و به پیش آمد و بین دو چشم امام را بوسید و عرض کرد: بلکه من سخنی به تو گفتم که در تو نبود و من سزاوار به آن سخن هستم به این ترتیب امام سجاد (علیه السلام) درس بردباری و حفظ رابطه خویشاوندی و کنترل خشم را به ما آموخت .
سخن آخر:
پس حال که دانستیم خشم و غضب آن اندازه اهمیت دارد که می تواند رستگاری و عاقبت بخیری ما را تحت تاثیر قرار دهد باید بکوشیم تا هر چه بیشتر از این رذیله ی اخلاقی دوری کنیم.
برای این امر راههای متعددی وجود دارد از جمله اینکه: 1ـ هر زمان عصبانی هستیم آن محل را ترک کنیم، 2ـ دائم به خود یادآوری کنیم که فروخوردن خشم چقدر نزد خداوند متعال فضیلت دارد و چه پاداشهای فراوانی در آیات و روایت برای عفو و گذشت وعده داده شده است، 3ـ مدام به خدا پناه ببریم و جمله ی اعوذ باالله من الشیطان الرجیم را تکرار کنیم. و …
امام سجاد ـ علیه السّلام ـ فرو خوردن خشم و قدرت خاموش کردن آتش آن را به عنوان زیور صالحان و زینت تقوا پیشگان، از درگاه خداوند خواسته، عرض می‌کند: «و حلّنی بحیله الصّالحین و البسنی زینه المتّقین فی بسط العدل و کظم الغیظ و إطفاء النّائره؛ بارالها! مرا به زیور صالحان بیارای و زینت متّقین را به من بپوشان، تا عدل را گسترش دهم و خشم را فرو نشانم و شعله‌های سوزان دشمنی را خاموش سازم» (صحیفه سجادیه، دعای مکارم الاخلاق)