سه فضیلت اخلاقی در بیان امام باقر علیه‌السلام
سه فضیلت اخلاقی در بیان امام باقر علیه‌السلام
سه فضیلت اخلاقی در بیان امام باقر علیه‌السلام
حجت‌الاسلام محسن رفیعی- کارشناس حوزه
زندگی همه ائمّه معصومین (علیهم‌السلام)، آکنده از اخلاق و سیره متعالی پیامبر خاتم (صلّی الله علیه و آله) بود. پیامبری که خداوند در وصف اخلاق او فرمود: وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیم؛ و راستی که تو را خویی والاست! (قلم؛ 4) امام باقر (علیه‌السلام) که به نام “شکافنده علوم” ملقّب شده‌اند نیز، جلوه‌ای مجسّم از اخلاق نبوی بودند. در این نوشتار، تعدادی از فضایل اخلاقی ایشان را در دو بخش اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی با تطبیق بر زندگی امروزی بررسی می‌نماییم.
اخـــلاق فــردی از نگاه امام باقر (علیه‌السلام)
اخلاق فردی بر پایه اصولی نهاده شده است که اولین آنها خودشناسی است. انسان باید ارزش و جایگاه والای انسانیت را دانسته، برای این کار باید تفکّر کند و به با محاسبه نفس خود، کرامت آن را حفظ و برای عزت هرچه بیشتر آن کوشش نماید. در ادامه به سه مورد از احادیث امام باقر در این حوزه اشاره می‌کنیم.
کنترل زبان
یکی از اصلی‌ترین ریشه‌های مشکلات خانوادگی در جامعه امروز، عدم کنترل زبان است. مؤلّفه‌ای فردی که اگر از آن غفلت شود بدترین مشکلات را در همه زمینه‌ها به وجود می‌آورد؛ و چه‌بسا باعث از بین رفتن بنیان خانواده‌ها شود. امام باقر (علیه‌السلام) به بهترین شکل، این اخلاق فردی را گوشزد می‌کنند و می‌فرمایند: قُولُوا لِلنّاسِ أحسَنَ ما تُحِبّونَ أن یُقالَ لَکُم؛ بهترین چیزی که می‌خواهید مردم به شما بگویند، به آنها بگویید. (الکافی، ج 2، ص 165) مشخص است که بهترین معیار برای درک و شناخت حُسن گفتار در برابر دیگران، همین مطلب است. چنان‌که دستور خداوند است: وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً؛ و با مردم [به زبان] خوش‌سخن بگویید. (بقره؛ 83) اگر همگان این نکته را رعایت کنند هیچ معضلی از سوی سخن به وجود نخواهد آمد.
توکّــل به خدا
از مهم‌ترین عوامل مشکلات روحی در جامعه کنونی ما نداشتن تکیه‌گاه است. انسان وقتی احساس کند که تکیه‌گاه مطمئنی ندارد دچار انواع شکستهای روحی و متعاقب آن شکستهای دیگر می‌شود. این جای خالی را، تنها یک‌چیز می‌تواند پُر کند و آن، اعتماد و تکیه به خداست؛ یعنی توکّل به خدا! امام باقر (علیه‌السلام) در تبیین ارزش و تأثیر عملی توکّل به خدا می‌فرمایند: مَنْ تَوَکَّلَ عَلَی اللّه لا یُغْلَبُ و َمَنِ اعْتَصَمَ بِاللّه لا یُهْزَمُ؛ هر کس به خدا توکل کند، مغلوب نشود و هر کس به خدا توسّل جوید، شکست نخورد. (جامع الاخبار (شعیری)، ص 118) همه اهل‌بیت، اهل توکّل بر خدا بودند از جمله امام باقر (علیه‌السلام)؛ چراکه اگر غیر از این بود نمی‌توانستند بر انبوه مشکلات فائق بیایند. چنان‌که خداوند می‌فرماید: وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْراً؛ و از جایی که حسابش را نمیکند، به او روزی میرساند و هر کس بر خدا اعتماد کند او برای وی بس است. خدا فرمانش را به انجام رساننده است. به راستی خدا برای هر چیزی اندازهای مقرّر کرده است. (طلاق؛ 3)
مهندسی شکر در شرایط سخت
سومین و آخرین مورد از فضایل اخلاق فردی که در اینجا بررسی می‌کنیم، خصوصیت شکرگزاری است. در شرایطی که بسیاری از افراد جامعه در تنگنای اقتصادی قرار دارند، یکی از راههای گسترده کردن رزق الهی، شکر کردن است. خداوند متعال وعده خود در این رابطه را این‌گونه بیان می‌کند: وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی لَشَدیدٌ؛ و آنگاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعاً سپاسگزاری کنید، [نعمت] شما را افزون خواهم کرد و اگر ناسپاسی نمایید، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود. (ابراهیم؛ 7)
سؤال اینجاست که چگونه می‌توان در تنگناهای اقتصادی، انگیزه شکرگزاری را تقویت کرد؟ امام باقر (علیه‌السلام) راه‌حل این مشکل را این‌چنین بیان می‌کنند: اِستَکثِرْ لِنَفسِکَ مِنَ اللهِ قَلیلَ الرِّزقِ تَخَلُّصاً اِلَی الشُّکرِ؛ روزی کم را از طرف خدا برای خود بسیار بشمار تا بتوانی از عهده شکر آن برآیی. (تحف‌العقول، ص 293) پس بزرگداشت رزق الهی باعث ترغیب به شکر و نهایتاً ازدیاد نعمت الهی می‌شود.
اخـــلاق اجتماعـی از نگاه امام باقر (علیه‌السلام)
انسانها به زندگی در اجتماع نیاز دارند و از سوی دیگر، زندگی اجتماعی سالم، مستلزم نهادینه شدن اخلاق اجتماعی در آن اجتماع است. در این قسمت، دو مورد از اخلاق اجتماعی را از دیدگاه امام باقر (علیه‌السلام) مرور می‌کنیم.
خیـــرخواهی
جامعه‌ای که در آن، مردم کاری به کار یکدیگر ندارند و خیرخواه همدیگر نیستند، خیری نیست و انسانها در چنین جامعه‌ای تعالی نیافته و احساس آرامش نخواهند داشت. یکی از ملاکهای ارزش‌گذاری ارتباط با دیگران، خیرخواهی آنان است. امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمایند: اِتَّبِعْ مَن یُبکیکَ و هُو لکَ ناصِحٌ و لا تَتَّبِعْ مَن یُضحِکُکُ و هُو لکَ غاشٌّ؛ از کسی که تو را می‌گریاند امّا خیرخواه توست پیروی کن و از کسی که تو را می‌خنداند اما با تو رو راست نیست پیروی مکن. (المحاسن: 2/440/2526) پیام این روایت زیبا این است که؛ هر شادی گرایی، منطقی و مطلوب نیست؛ بلکه امر به خوبیها و نهی از بدیها، ناشی از حس باارزش “خیرخواهی افراد نسبت به یکدیگر” است.
وحـدت
وحدت، به‌عنوان یکی از اصول اخلاق اجتماعی، رابطه مشخصی با اصلِ “اجتماعی زیستن” دارد. به شکلی که اگر وحدت نباشد، غرض از زندگی در اجتماع محقق نمی‌شود و تفرقه، آثاری بالعکس خواهد داشت. چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ریحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ؛ و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید که سُست شوید و مهابت شما از بین برود و صبر کنید که خدا با شکیبایان است. (انفال؛ 46) خصوصاً در جامعه اسلامی که روابط بین آحاد جامعه، بر مبنای ارزشهای اعتقادی تعریف می‌شود، اتّحاد، رنگ و بویی فرا مادّی و از جنس حس خداخواهی می‌یابد. امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمایند: ألمُؤمِنُونَ فِی تَبَارِهِم وَ تَرَاحُمِهِم وَ تَعَاطُفِهِم کَمَثَلِ الجَسَدِ، إذَا اشتَکَی تَدَاعَی لَهُ سَائِرُهُ بِالسَهرِ وَ الحمَی؛ مؤمنان در نیکی و شفقت و مهربانی به یکدیگر، مانند یک پیکرند که اگر به عضوی از آن آسیبی برسد تمام اعضا در تب و بی‌خوابی گرفتار آیند. (بحارالانوار، جلد 71، ص 234) با تمام تفاوتهایی که اعضای یک جامعه اسلامی با یکدیگر دارند، هدف واحدی را دنبال می‌کنند. این است معجزه ایمان! منبع: تبیان