سناریوی پیش روی اتحادیه اروپا رویکرد قدرتهای اروپایی به اتحادیه

سناریوی پیش روی اتحادیه اروپا رویکرد قدرتهای اروپایی به اتحادیه

سید مجتبی جلال زاده

 اتحادیه اروپا بزرگ‌ترین بلوک تجاری چندجانبه و مهم‌ترین نمونه الگوی همگرایی منطقه‌ای در جهان با بازاری یکپارچه و جمعیتی بیش از 500 میلیون نفر است. این اتحادیه تاکنون برای تبدیل‌شدن به یک نماد بین‌المللی اقتصادی و سیاسی قدرتمند گامهای مهم و مؤثری را در قالب معاهدات رم، ماده‌واحده، ماست ریخت، آمستردام، نیس و بالاخره لیسبون برداشته است. بااین‌همه، اگرچه اتحادیه اروپا توانسته است تا به یک هویت بین‌المللی قدرتمند و تأثیرگذاری در قلمرو تجارت و اقتصاد دست یابد، لیکن به نظر می‌رسد که هنوز این اتحادیه برای دستیابی به یک هویت سیاسی فراملی ساخت طولانی‌تری را باید بپیماید.

  ضرورت و چرایی شکل‌گیری و اهداف اتحادیه اروپا

در طی چند دهه گذشته، قاره اروپا شاهد گامهایی بلند و استوار برای اتحاد و وحدت بوده است. این تحرکات، ریشه در عوامل و ویژگیهایی دارند که طی تاریخ، موجب استقبال مردم و حاکمان این قاره از اندیشه و درنهایت طرح اروپای واحد شده‌اند. این عوامل و ویژگیها عبارت‌اند از:

اشتراک نسبی در فرهنگ شامل: دین و زبان؛ که عموماً زبانهای رایج اروپایی، ریشه در هندواروپایی یا آریایی دارد. نژاد، هنر، ادبیات و نوع نگرش نسبت به مسائل انسانی ازجمله حقوق بشر

اشتراک در اقتصاد: به‌طور نمونه، سیستم فئودالیته طی 14 قرن، سرمایه‌داری صنعتی در قرون اخیر و تأکید بر اقتصاد آزاد یا اقتصاد بازار در حال حاضر

اشتراک در نظامهای سیاسی: امپراتوری، سلطنتی، پارلمانی و لیبرال دموکراسی

بدین ترتیب در سال 1950 سنگ بنای اتحادیه اروپای کنونی نهاده شد. اعلامیه شومان وزیر خارجه وقت فرانسه مبنی بر پیشنهاد تولید مشترک‏ زغال و فولاد توسط فرانسه و آلمان منتشر شد. پیشنهاد مذکور در سال 1951 در لوکزامبورگ‏ با شرکت شش کشور بلژیک، هلند، فرانسه، ایتالیا، آلمان غربی و لوکزامبورگ به تصویب رسید و به‏ «سازمان زغال و فولاد اروپا» موسوم گشت. این اتحادیه، چهارچوب ادغام اروپا را تثبیت‏ کرد و به دنبال آن، طبق معاهده 1954 پاریس، جامعه اروپا تأسیس شد و سپس، معاهده رُم در سال 1957 در جهت ایجاد بازار واحد شکل گرفت و بدین‏ ترتیب‏ «اتحادیه اقتصادی اروپا» و «جامعه انرژی اتمی اروپا» تشکیل شد. پایان جنگ جهانی دوم و تبعات آن اروپا را بدین نتیجه رساند که می‌بایست درصدد دست یافتن به یک وحدت نسبی باشند تا بدان طریق بتوانند همچنان در عرصه بین‌المللی در متن باقی بمانند. عوامل ذیل نقش فزاینده‌ای درروند اتحاد اروپا داشته است: محو نیروی نظامی آلمان و ادغام آن در داخل یک اقتصاد مشترک قوی اروپایی، لازم است. این موضوع ازجمله موارد مهمی بود که اروپا در جهت رسیدن به آن تلاش می‌کرد. تجربه جنگ جهانی اول و دوم و رویدادهای صورت گرفته در میانه دو جنگ، نشان داده بود که می‌بایست آلمان به لحاظ اقتصادی تحت نظر قرار گیرد. یکی دیگر از انگیزه‌هایی که اتحاد اروپا را در بعد اقتصادی و سایر ابعاد مطرح ساخت، رقابت و مقابله اقتصادی و سیاسی با آمریکا بود. اروپاییان به‌ویژه ناسیونالیستهای‏ افراطی این قاره مثل فرانسه، از حضور اقتصادی سیاسی و نظامی آمریکا در قاره اروپا ناراضی‏ بودند و هم‌اکنون هم ناراضی‌اند. از سوی دیگر با افزایش و تعمیق خطر کمونیسم به‌عنوان یک نیروی فراملی که کشورها را از درون مورد تهدید قرار می‌داد، سبب گردید تا از همان سالهای ابتدایی پس از جنگ جهانی، آمریکا به طرح تدبیر دیگری رجوع نماید. زنگ خطر، همانا پیروزی احزاب چپ در انتخابات 1947 کشورهای اروپای غربی به‌ویژه ایتالیا و فرانسه بود. با توجه به چنین روندی، «طرح مارشال» به‌عنوان یک اهرم اقتصادی قوی در جهت تقویت بنیه کشورهای اروپای غربی مطرح شد و بدین‏سان زمینه ایجاد «بازار مشترک اروپا» از همین مرحله پدید آمد. اروپا به دلیل پیشینه فرهنگی و تمدنی غنی هیچ‌گاه حاضر نبوده و نیست که لحاظ اقتصادی به‌صورت کارخانه تبدیل کالاها و مواد آمریکا درآید. ازاین‌رو، باید خود را به مقام یک رقیب شدید اقتصادی بالا می‏کشید.

مدیریت و تدبیر رجال و مسؤولان اروپایی، فهم درک صحیح از توان بالقوه درونی‏ جوامع خویش، اعتمادبه‌نفس و بهره‌برداری صحیح از ابزار و اهرم سازمان و تشکیلات در فعالیتهای نظام‌مند و منسجم از یک‌سو و فرهنگ کار و فعالیت باانگیزه‌ای تمام ‏ناشدنی و خستگی‌ناپذیر و رشد و آگاهی سیاسی اجتماعی مردم از سوی دیگر، به‌مثابه مهم‌ترین‏ قوه محرکه موتور درونی این جامعه، برای رشد بذرهای اتحاد در اروپا، زمینه‌هایی بس‏ مناسب و حاصلخیز فراهم ساخت. کشور ژاپن و رشد سریع اقتصادی آن زنگ خطری بود برای اروپا که باید برای‏ جلوگیری از خرد شدن زیر ضربات و تهاجمات آن به‌سرعت خود را آماده می‏کرد و این کار شدنی نبود مگر با وحدت کشورهای این قاره و اقدامات جدی و مشترک اقتصادی رقابت بر سر جهان سوم، کشمکشهای اقتصادی و تجاری حادی را برای دستیابی به‏ بازارهای این کشورها، بین اروپا و آمریکا به وجود آورده که خود عامل شتاب‌دهنده دیگری‏ به روند وحدت اروپاست؛ زیرا یکپارچه شدن اروپا نتیجه‌ای طبیعی به دنبال دارد و آن کاهش‏ نفوذ اقتصادی سیاسی آمریکا در جهان سوم است. یک اروپای متحد، راحت‌تر می‌تواند به بازارهای بکر جمهوری روسیه و کشورهای مشترک‌المنافع تازه‏ استقلال‌یافته آسیای میانه (شوروی سابق) و اروپای شرقی‏ دست یابد و آنجا را میدان بلامنازع تاخت‌وتاز خود سازد.

 رویکرد سه قدرت اروپایی به اتحادیه

  بریتانیا

«چرچیل» نخست‌وزیر بریتانیا در زمان جنگ جهانی دوم و سالهای پس‌ازآن معتقد بود اروپا باید متحد شود تا بتواند در کنار آمریکا برای نجات اروپای شرقی از سیطره اتحاد اروپا باقی می‌ماند.

جانشینان چرچیل برای سالها به‌طورجدی به این مسئله نگاه نکرده‌اند. از همان سالهای ابتدایی پس از جنگ جهانی دوم که تلاش برای تحقق ایده اروپای متحده، شکل جدی به خود گرفت؛ مهم‌ترین انتقاد آنتونی ایدن (نخست‌وزیر وقت انگلیس) این بود که کشورش حاضر نیست در اروپایی که به‌صورت فدراسیون اداره می‌شود و پول و پارلمان مشترک داشته باشد شرکت نماید.

ازاین‌رو هنگامی‌که در ماه می 1950، شومان، وزیر خارجه فرانسه، اعلامیه تأسیس جامعه زغال و فولاد اروپا را صادر کرد، بریتانیا به آن پاسخ منفی داد: «یکی از دلایل عدم شرکت بریتانیا دراین جامعه این بود که شومان، این جامعه را اولین گام به‌سوی تشکیل فدراسیون اروپا اعلام می‌کرد. «آنتونی ایدن» جانشین وینستون چرچیل اروپا اعلام می‌کرد. آنتونی ایدن جانشین وینستون چرچیل در فردای پس از جنگ جهانی دوم، نسبت به خط‌مشی جامعه اقتصادی اروپا برخورد بسیار منفی و سختی از خود نشان داد و هرگونه مشارکت انگلیسی را دراین جامعه نفی کرد.»

بریتانیا به دلیل برقراری «روابط خاص» با آمریکا که قدمت آن به ابتدای دوره پس از جنگ جهانی دوم و به طراحی چرچیل برمی‌گردد حاضر نیست تا سیاست خارجی خود را مستقل از منافع آمریکا و همسو با 26 عضو دیگر هماهنگ نماید. دلیل اصلی این مسئله نیز آن است که انگلیس مهم‌ترین راه تأمین منافع ملّی خود را در همکاری با آمریکا و گاهی پیروی از آن در خصوص مسائل بین‌المللی می‌داند. همراهی با آمریکا در حمله نظامی به عراق در سال 2003 آن‌هم در شرایطی که دو قدرت اصلی دیگر اتحادیه یعنی فرانسه و آلمان با آن مخالفت کرده بودند یک نمونه مهم و اخیر دراین رابطه است.

 روشن بود که رویکرد نفی و نادیده گرفتن وحدت اروپا توسط بریتانیا نمی‌توانست برای همیشه ادامه داشته باشد. درنهایت، افزایش نقش و اهمیت اتحادیه اروپا و نیازهای اقتصادی و تجاری بریتانیا همراه با سایر نیازمندیهای بریتانیا به اروپا باعث شد که این کشور نتواند خود را بی‌نیاز از جامعه اروپایی ببیند. درنهایت با فشارهای آلمان، بریتانیا با افزایش قدرت پارلمان اروپایی موافقت کرد ولی برای پذیرش این موضوع، شرط را قائل شد که پارلمان یادشده در مسائل مربوط به حاکمیت ملّی کشورهای اروپایی، نظر خود را به اعضاء تحمیل نکند. در کنفرانس ماست ریخت مخالفتهای بریتانیا به اعطای امتیازی مهم به این کشور منجر شد. بر اساس این امتیاز، بریتانیا از تحقق (وحدت پولی) بر اساس جدول زمانی پیش‌بینی‌شده معاف گردید.

درمجموع در مورد عضویت بریتانیا در اتحادیه اروپا می‌توان گفت زمانی که روند وحدت اروپا وارد مرحله امیدبخشی شد، دولت‌مردان بریتانیا به این نتیجه رسیدند که خارج ماندن از اتحادیه اروپا به ضرر آنان تمام خواهد شد، درنتیجه آنان تصمیم گرفتند به عضویت این اتحادیه درآیند؛ بنابراین بریتانیا صرفاً تا زمانی که سود داشته باشد، عضو اتحادیه می‌ماند و موقع هزینه‌ها، تهدید به خروج از اتحادیه می‌کند؛ و موافق گسترش اتحادیه (هم‌نظر با آلمان) اما به نیت ضعیف شدن اتحادیه و فروپاشی آن. رویکرد بریتانیا به اتحادیه اروپا، رویکردی کارکردی و ابزاری در راستای گسترش و تقویت قدرت ملّی، به‌خصوص قدرت اقتصادی است. چنین نگاه انگلیسی به اتحادیه اروپا سرآغاز جریانی از دهه 70 میلادی بوده که نهایتاً قرار است در 3 تیر 1395 (23 ژوئن 2016)، تکلیف آن مشخص گردد؛ خروج بریتانیا از اتحادیه یا استمرار عضویت در آن. در حال حاضر و بر اساس رویکرد هزینه فایده، خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا تبعات به‌مراتب گسترده و شدیدتری برای این کشور دارد. انزوای بریتانیا در نظام منطقه‌ای و جهانی تا احتمال تجزیه این کشور سلطنتی تنها بخشی از تبعات ژئوپلیتیکی به‌حساب می‌آید.

  فرانسه

فرانسه قدرت اصلی دیگر اتحادیه اروپا است که نگرش خاص خود را نسبت به همگرایی اروپایی دارد. درک نگرش فرانسه به‌عنوان یکی از کشورهای مهم اتحادیه اروپا به مسائل کنونی این اتحادیه از اهمیت فراوانی برخوردار است. با توجه به اهمیتی که فرانسه همواره برای حفظ استقلال ملّی خود قائل بوده و تلاش این کشور برای برقراری توازنی پویا مابین همگرایی اروپایی و استقلال ملّی، نگاه این کشور به سیاست خارجی و امنیتی مشترک اروپا که به مسئله واگذاری حاکمیت ارتباط پیدا می‌کند و تعامل اتحادیه اروپا در خصوص مسائل دفاعی با آمریکا و ناتو، حائز اهمیت است.

برخلاف بریتانیا، فرانسه براین باور است که برای آن‌که صدای آن کشور پژواکی جهانی داشته باشد لازم است تا پاریس از تریبون بروکسل با جهان سخن گوید. ازاین‌رو نگرش فرانسه به اتحادیه سیاسی است. بدین معنا که فرانسه با تقویت یک مرکزیت فوق ملّی در اتحادیه اروپا که بتواند تصمیماتش را بر آن کشور تحمیل کند مخالف است. از سوی دیگر فرانسه یکی از منتقدین گسترش اتحادیه اروپا است زیرا براین باور است که ورود اعضای جدید خصوصاً کشورهای اروپای شرقی که به دلیل ملاحظات امنیتی حامی تقویت حضور نظامی آمریکا در منطقه اروپا برای مهار نفوذ روسیه هستند فرآیند اجماع سیاسی در درون اتحادیه اروپا را بسیار کند می‌نمایند. حمایت کشورهای اروپای شرقی خصوصاً دولتهای بالتیک (چک و لهستان) از حمله نظامی آمریکا به عراق بدون توجه به مخالفت آلمان و فرانسه با این اقدام نظامی نگرانی فرانسه را از فرآیند گسترش اتحادیه به شرق تشدید نمود. به همین دلیل فرانسه حامی «تعمیق همگرایی» و نه «گسترش» آن است.

  آلمان

آلمان به‌عنوان قدرت اصلی دیگر اتحادیه اروپا رویکرد و نگرش خاص خود را نسبت به اتحادیه اروپا و همگرایی در آن دارد. براین اساس آلمان برای همگرایی اروپایی اساساً اولویتی اقتصادی و نه سیاسی قائل است. ازآنجاکه آلمان قدرت اصلی اقتصادی اتحادیه اروپا است لذا از آن دسته هماهنگ‌سازیهای سیاسی اتحادیه اروپا که منجر به آسیب احتمالی در روابط اقتصادی آن کشور با طرفهای سوم گردد پرهیز می‌نماید. اولویت آلمان به همگرایی اقتصادی در اتحادیه اروپا تا بدانجاست که معمولاً از آن کشور به‌عنوان موازنه گر مالی اتحادیه یاد می‌شود. دلیل این مسئله نیز آن است که پول واحد اروپایی یورو بر اساس ارزش پول ملّی آلمان مارک سنجیده می‌شود. دیگر آنکه هر زمان اتحادیه با دشواریها و تنگناهای مالی درزمینه بودجه مواجه می‌شود این آلمان است که به‌عنوان «تنخواه‌گردان» به برقراری سازش و مصالحه بین اعضا کمک می‌نماید. علاوه براین آلمان برخلاف فرانسه از حامیان اصلی گسترش اتحادیه اروپا به سمت شرق است. ازنظر برلین، ورود اعضای جدید سبب باز شدن درهای اقتصادی جدید به‌سوی کالاهای آلمانی و تقویت سیستم مالی این کشور می‌گردد. از سوی دیگر سیاست اروپای شرقی آلمان دارای نوعی تناقض است. به‌عبارتی‌دیگر درحالی‌که برلین از عضویت کشورهای اروپای شرقی و تسریع در همگرایی اتحادیه اروپا حمایت جدی به عمل می‌آورد اما حاضر به مقابله بانفوذ رو به گسترش روسیه دراین کشورها نیست. در حقیقت این مسئله باعث شده است تا اتحادیه اروپا نتواند در مقابل سیاست اروپای شرقی روسیه خصوصاً در قلمرو انرژی و تدابیر این کشور علیه کشورهایی همچون اوکراین لهستان و استونی موضعی واحد و محکم اتخاذ نماید.

  آینده اتحادیه اروپایی

از آغاز بحران اقتصادی در سال 2008 راهکار اتحادیه اروپا انجام اصلاحات اقتصادی باهدف کاهش کسری بودجه از طریق کاهش شدید امکانات رفاهی بوده است. اجرای این سیاست در کشورهایی که از اقتصاد و رفاه پایین‌تری برخوردار بوده‌اند شرایط سختی را برای بسیاری از مردم به دنبال داشته است و این در حالی است که کشورهای ثروتمند در شمال اروپا استانداردهای رفاهی خود را حفظ کرده‌اند و همین سبب افزایش نارضایتیها شده است. شاید به همین دلیل است که بسیاری اتحادیه اروپا را بیشتر پروژه‌ای برای تمرکز هرچه بیشتر قدرت صاحبان سرمایه و نخبگان سیاسی حاکم می‌دانند که در متن بحران اقتصادی و بیکاری فزاینده پیش‌رو، بی‌قدرتی شهروندان، حاشیه‌نشینی و شکاف فزاینده طبقاتی را در برداشته است. این ناامنی و نگرانی از آینده، زمینه‌ساز رشد راستِ افراطی خارجی ستیز که با نگاهی نوستالژیک، منتقد اتحادیه اروپا و احزاب حاکم هستند، شده است. درواقع پیروزی احزاب راست‌گرای افراطی در انتخابات پارلمانی شوک بسیار سختی به مقامات ارشد منطقه یورو وارد ساخته است. به‌رغم جایگاه برجسته اتحادیه اروپایی در نظام بین‌الملل، عدم برخورداری از یک نیروی نظامی قدرتمند و کارا و همچنین منافع متضاد کشورهای بزرگ واصلی آن، موجب شده است تا اتحادیه اروپایی از یک سیاست مشترک و یک‌صدای واحد در عرصه بین‌المللی برخوردار نبوده و به‌عنوان یک بازیگر مستقل و تأثیرگذار در معادلات جهانی مطرح نباشد. این امر خود بازتابی از منافع متعدد و متفاوت کشورهای اروپایی است. باید در نظر داشت کشوری کوچک و مرفه مثل لوکزامبورگ با 400 هزار جمعیت یا کشوری ضعیف و فقیر مثل بلغارستان با کشوری 83 میلیونی چون آلمان که اولین صادرکننده دنیا و سومین قدرت اقتصادی جهان است طبعاً نمی‌توانند منافع و دیدگاههای یکسانی در عرصه بین‌المللی داشته باشند. لذا این اختلاف توان و جایگاه اتخاذ یک سیاست خارجی مشترک را دشوار می‌سازد؛ بنابراین اتحادیه اروپا به سمت فروپاشی یا اضمحلال می‌رود و دیگر نباید به سیاستهای اتحادیه اروپا پرداخت بلکه ملاک سیاست قدرتهای بزرگ اروپایی یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان است. با توجه به آنچه ذکر شد می‌توان نتیجه گرفت که علی‌رغم تلاشهایی که اتحادیه اروپا در مسیر وحدت سیاسی از آغاز دهه 1990 تاکنون نموده است، هنوز این اتحادیه دست‌کم در افقی میان‌مدت فاقد سازوکارهای یک قدرت ژئوپولیتیک است. عدم بهره‌مندی این اتحادیه از یک دیدگاه و استراتژی مشترک جهانی که همه اعضا نسبت به آن التزام داشته باشند، منجر به آن شده است که این اتحادیه نتواند یک الگوی رفتاری منسجم و مقتدر در عرصه مسائل مهم سیاسی و امنیتی در نظام بین‌الملل را تعقیب نماید و رو به اضمحلال و فروپاشی پیش رود. بر همین اساس می‌توان به موارد ذیل به‌عنوان دلایل اصلی فروپاشی (در درازمدت) و یا اضمحلال (در کوتاه‌مدت) این اتحادیه، اشاره کرد: بحران اقتصادی در حوزه یورو: عدم نظارت دقیق بر بازارهای مالی و بودجه کشورهای عضو یورو موجب ایجاد بی‌تعادلی شدیدی در اقتصاد اروپا شده است. ناکامی رهبران اروپایی در مقابله با بحران مالی و بدهی منطقه یورو موجب افزایش تنشهای سیاسی و اجتماعی خواهد شد و مردم اروپا به‌تدریج با ایده اروپای واحد و اتحادیه مشترک پولی اروپا مخالفت خواهند کرد. رأی شهروندان بریتانیایی به خروج این کشور از اتحادیه اروپا: مسئله اینجاست که اتحادیه اروپا همین حالا هم دچار بحرانهای متعدد است و خروج یکی از سه عضو قدرتمند، احتمالاً موقعیت اتحادیه را بیش‌ازپیش تضعیف خواهد کرد. خروج بریتانیا به معنای خروج یکی از ثروتمندترین اعضاء و قدرتمندترین عضو به لحاظ نظامی این اتحادیه را به‌قدر کافی دچار آشفتگی کرده است.

مهاجرت از کشورهای جنگ‌زده (مثل سوریه، لیبی و…) به اروپا و ایجاد موجی از ناآرامیها: این احساس عمومی در بین بدنه جمعیتی کشورهای مهم اروپایی وجود دارد که سیاست‌مداران نتوانسته‌اند جلوی ورود سیل مهاجران را به درون کشور بگیرند و درنتیجه حق آنها به‌عنوان بومیان کشور ضایع‌شده است. درنتیجه توده‌های مردم به هر برنامه‌ای که موجب محدودیت در مرزها شود، اقبال نشان می‌دهند. این در حالی است که «آزادی تحرک» اتباع اروپایی در درون محدوده‌های اتحادیه، از اصول اساسی شکل‌دهنده آن بوده است. تروریسم ناشی از مهاجرت گسترده به اروپا و آشوبناکی جهان: کشیده شدن موج ترور و ناآرامی از خاورمیانه به اروپا موجب نارضایتی بیشتر مردم و سیاست‌مداران اروپایی شده است. یکی از مشکلات جلوی راه مبارزه با تروریسم علاوه بر مهاجرت‌پذیری اروپا، شنگن یا همان آزادی تردد در اروپاست. کسری دموکراسی در نهادهای اروپایی و عدم ادغام ملّتها در هویت واحد اروپا: مردم اروپا سهم خود را در وضع قوانین و نظارت بر ارکان این اتحادیه کم می‌دانند و این موجب نوعی دلسردی و عدم توجه به این اتحادیه شده است به‌گونه‌ای که مشارکت در انتخابات پارلمان اروپا همیشه بسیار پایین و کم‌تر از مشارکت سیاسی برای انتخابات داخلی کشورهای عضو این اتحادیه است. تنش میان اتحادیه و سایر اعضا: روابط لهستان با اتحادیه اروپایی بار دیگر دچار تنش زیادی شده تا جایی که اخیراً بحث تعلیق آراء لهستان در شورای اروپایی مطرح‌شده است. شورای اتحادیه اروپا مهم‌ترین رکن تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری در اتحادیه اروپایی است و چنانچه حق رأی دادن یکی از اعضا در آن سلب شود عملاً موقعیت آن کشور درروند تصمیم‌گیری در اتحادیه اروپایی از بین خواهد رفت. از طرفی، پارلمان لهستان اخیراً قطعنامه‌ای را به تصویب رساند که در آن بروکسل را به مداخله در امور داخلی و نقض حاکمیت کشورش متهم می‌کند. منبع: مهر