بررسی وضعیت اختلالات روانی در زندان
بررسی وضعیت اختلالات روانی در زندان
بررسی وضعیت اختلالات روانی در زندان
اختلالات روانی از بدو پیدایش بشر وجود داشته و هیچ فردی در مقابل آن مصونیت ندارد و این خطری است که بشر را مرتباً تهدید میکند. اختلالات روانی ازجمله بیماریهایی است که همه کشورها از آن رنج می‌برند. این دسته از اختلالات، بیماری مشترک همه جوامع است و فقط میزان آن در کشورهای مختلف شدّت و ضعف دارد. این بیماریها فشار زیادی به بیماران و نزدیکان آنها وارد می‌آورد. بیماریهای روانی هزینه‌ها و خسارت زیادی به همراه دارد. این هزینه‌ها شامل مخارج مراجعه به متخصصین، اقامت در بیمارستان و دارو است. خسارات بیماریهای روانی از این هم سنگین تر است. بیمار و خانواده او باید خود را با نوعی زندگی سازگار کنند که از آنچه آرزو داشتند و یا برنامه ریزی کرده بودند بسیار متفاوت بوده و ممکن است موقعیت شغلی، آموزش، خانواده و زندگی اجتماعی مختل شود.
با توجه به اینکه بازپروری زندانیان و برگرداندن یک فرد زندانی که مشکلات روان شناختی نداشته باشد پس از طی دوران محکومیت به آغوش خانواده در جامعه می‌تواند یکی از مهمترین روشهای کاهش جرم و جنایت و حفظ بقاء خانواده در جامعه باشد. نگاهی به شایعترین بیماریهای روانپزشکی و شناسایی و نحوه ی کمک رسانی به این افراد، طی دوران محکومیت زمینه ساز محیطی امن در زندان و همچنین تضمین بنیان خانواده و عدم ارتکاب جرمهای دیگر که زمینه ساز بازگشت مجدد فرد به زندان خواهد بود از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
بررسیها در زندانهای مختلف در ایران آمار متفاوتی از شیوع بیماریهای روانشناختی را نشان می‌دهد. از اعتیاد به مواد مخدر الکل، روابط غیرمتعارف که از پیامدهای آن ابتلا به ایدز و هپاتیت است تا اضطراب و افسردگی و همچنین بیماریهایی که خود زمینه ساز بروز جرم و جنایت شده‌اند همچون اختلالاتی که تحت عنوان دیگر آزاری و پرخاشگری، خودآزاری، خودشیفتگی، نمایشی، مرزی و غیره می‌باشند. در این بررسی سعی خواهیم کرد در جهت شناخت شایعترین اختلالاتی که زمینه ساز بروز جرم و جنایت شده و درمان آنها منجر به کاهش بروز جرم در جامعه خواهد شد بپردازیم.
تعریف، زمینه تاریخی، علل و ریشه اختلالات روانی
اختلال روانی یک عبارت گسترده برای توصیف شمار زیادی از بیماریهای روان پزشکی است که توانایی فرد را در زمینه‌های مختلف از جمله تفکر، احساس و رفتار در امور روزمره زندگی، مختل میکند. بعضی از افراد فقط در یک دوره مشخصی از طول عمر خود بیماری روانی را تجربه می‌کنند، نشانه‌های اختلال روانی ممکن است در چندین نوبت بروز کنند. امروزه اغلب این اختلالات قابل درمان هستند.
نظریه‌های اولیه درباره اختلالات روانی این بود که شیطان در درون فرد مبتلا جایگزین شده و موجب اختلال در رفتار وی گردیده است. به بیان دیگر نظریه‌های اولیه درباره نابهنجار و تبیین نابهنجاری، نیروهای جادوئی و ماوراالطبیعه مانند دیو، شیطان و ارواح خبیثه بودند؛ بنابراین، برای درمان فرد مبتلا به اختلال روانی، کوشش می‌کردند تا شیطان از درون وی رانده شود. به همین دلیل آنان را شکنجه می‌کرند، شلاق می‌زدند، می‌سوزاندند و با سنگ، جمجمه‌هایشان را سوراخ می‌کرند و به سحر و جادو متوسل می‌شدند. اختلالات روانی تحت تأثیر عوامل زیستی، بیولوژیکی، اجتماعی و روان شناختی است. از جمله علل مهم ابتلا به بیماریهای روانی میتوان به صنعتی شدن جوامع و افزایش ارتباطات اشاره کرد که به واسطه گسترده شدن جوامع و به تبع آن گسترش ارتباطات، بیماریهای روانی هم بیشتر میشود. تغییرات مغزی از جمله عفونتهای مغزی، مصرف مواد مخدر، محرک، الکل و بیماریهای پیش رونده مغزی نیز منجر به ایجاد ضایعه در مغز میشود. نزاعهای خانوادگی و سوء تفاهمهای مستمر بین اعضای خانواده، در بروز بیماری روانی افراد نیز تأثیر بسزایی دارد و نبود صفا و صمیمیت در خانواده‌ها باعث صدمه روحی به افراد خانواده میشود. از فقر، بیکاری، نا امنی وکم رنگ شدن ارزشهای انسانی و سست شدن اعتقادات مذهبی خانواده‌ها نیز میتوان به عنوان عوامل اجتماعی بیماریهای روانی اشاره نمود
دبیرکل سازمان ملل متحد اعلام کرد که «حدود ۳۵۰ میلیون نفر از مردم جهان در سنین مختلف و ملیّتهای گوناگون از اختلالات روانی رنج می‌برند و میلیونها نفر دیگر نیز در معرض آثار غیرمستقیم این بحران جهانی قرار دارند.» در ایران نرخ شیوع اختلالات روانی حکایت از آن دارد که حدود ۵ میلیون نفر به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با اختلالات روانی در ارتباط هستند. موضوع مهمی که باید مورد تأمل قرار گیرد، بافت فرهنگی و سنتی جامعه ایرانی است که با وجود غنی و مزیّن بودن به خصیصه‌های انسانی از قبیل داشتن روحیه نوع دوستی، ایثار و… متاسفانه در توجّه و رسیدگی به بیماران روانی ناتوان است و حتی به حقوق اولیّه آنها با دیده تردید نگریسته میشود. اختلالات روانی با ایجاد هزینه‌های مستقیم (بار مالی جهت اقدامات تشخیصی، پیشگیری، درمان و بازتوانی) و هزینه‌های غیر مستقیم (کاهش توان فردی، کاهش نیروی فعّال جامعه و…) اثرات زیانباری بر جامعه می‌گذارند.
وضعیت اختلالات روانی در زندانهای جهان و ایران:
حدود ۹ میلیون نفر در سرتاسر جهان در مراکز کیفری زندانی هستند. حداقل نیمی از این افراد با اختلالات شخصیّتی و حداقل یک میلون نفر از اختلالات روانی رنج می‌برند. تقریباً همه آنها نشانه‌های استرس را تجربه کرده و ۷۴ درصد دارای این نشانه می‌باشند. حدود ۴ درصد مردان و زنان زندانی بیماری روانی شدید دارند.
بین ۱۰ تا ۱۲ درصد زندانیان دچار افسردگی خفیف تا شدید بوده و بین ۴۲ تا ۶۵ درصد نیز دچار اختلالات شخصیّتی قابل درمان هستند. همچنین پژوهشها نشان می‌دهد که ۸۹ درصد زندانیان دارای نشانه‌های افسردگی بوده بدین ترتیب، زندانی بودن همواره با بروز مشکلات روانی همراه است.
طرح ارزیابی سوء مصرف مواد مخدر در زندانهای ایران نشان داد که حدود ۵/۸۷ از زندانیان مبتلا به نوعی از اختلالات روانی از نوروز تا سایکوز (از خفیف تا شدید یا از روان نژندی تا روان پریشی) می‌باشند.
-تحقیقات در زندانهای استان تهران بیانگر وجود حدود ۵۲ درصد اختلالات روانی در زندانیان از خفیف تا شدید است.
-بررسیها نشان می‌دهد که فراوانی اختلالات شخصیت در زندانیان نسبت به گروه عادی جامعه بیشتر است؛ بنابراین با توجه به این که بسیاری از زندانیان از اختلالات و آشفتگیهای روانی رنج می‌برند، ضرورت استفاده از خدمات روانشناسی و مراقبتهای روانپزشکی در زندانها مورد تأکید قرار می‌گیرد.
– تحقیق بر روی زندانیان دارای جرائم موادمخدر، نشان می‌دهدکه این گروه در مقیاسهای Pd, Pa, Sc, ma, Pt از گروه نرمال نمرات بالاتری کسب کرده اند.
– در مطالعه ای که توسط فاربگا و همکارانش بر روی زندانیان انجام شد، نشان داد که شایع ترین اختلالات در آنها اختلال شخصیت آنتی سوشیال (ضد اجتماعی) و اختلال شخصیت بینابینی یا مرزی بوده است.
آمار زندانیان زن نیز در طول دهه گذشته به طور چشمگیری افزایش یافته است. به طور کلی زنان ۴ تا ۶ درصد کل جمعیت زندانیان را تشکیل می‌دهند. هر چند این میزان کم است، ولی زنان به دلیل ویژگیهای جسمی و روانی ویژه، نیازهای پیچیده ای دارند.
-در انگلستان و ولز ۹۰ درصد زندانیان زن به بیماری روانی قابل تشخیص مبتلا هستند.
-سینگلون و همکارانش در مطالعه ای نشان دادند که از بین زنان زندانی معتاد، ۸۳ درصد از آنان به دو یا چند نوع اختلال شخصیتی دچار هستند.
-بیش از ۶۶ درصد زندانیان زن که در یک نظرسنجی ملی مورد مصاحبه قرار گرفتند، به افسردگی، استرس و انواع هراسها مبتلا بودند.
-۹ نفر از ۱۰ زن زندانی، به پریشانی عصبی، روان نژندی، اختلال شخصیت و اعتیاد مبتلا می‌باشند.
بر پایه اصل برابری، بیانیه توافق همگانی سازمان جهانی بهداشت (دفتر اروپایی سازمان جهانی بهداشت) ابراز میکند: «به منظور دستیابی به سلامت روانی مثبت، کشورها باید برای سلامت روان زندانیان قوانین مثبتی وضع کنند و لازم است که سیاستهای بهداشتی، جزایی و اجتماعی آنها با یکدیگر همسو باشد و مراقبت مؤثر برای زندانیان داشته باشند. زندانیان نیز بخشی از جامعه هستند؛ بنابراین زندانها، باید با زندانیان و خانواده ی آنان و مراکز اجتماعی برای مراقبت آنها همکاری نمایند تا افراد درون زندان را از همان اوایل حبس، تحت پوشش خدمات، همانند آنچه در جامعه ارائه میشود قرار گیرند و همکاری با مراکز اجتماعی برای تدوام مقاومت و آماده سازی برای بازگشت به آغوش جامعه الزامی است.» علاوه بر این سازمان جهانی بهداشت اکیداً توصیه میکند که «همه مسؤولان زندانها، مسؤولان بهداشتی و کارکنان باید فرصتهایی را که زندان برای از بین بردن یا کاهش آسیبهای روانی ناشی از زندانی بودن به زندانیان ارائه میکند را شناخته و از آن برای ارتقای سلامت روان بهره ببرند» سازمان ملل متحد حداقل استانداری در مورد درمان زندانیان مبتلا به اختلالات روانی تصویب کرده است که اظهار میدارد: «در هر مرکز اصلاحی باید خدماتی شامل حداقل یک نفر پزشک مجرب که در روانپزشکی نیز آگاهی دارد و بایستی مراقبت روانپزشکی – قضایی برای زندانیانی نیازمند موجود باشد. با زندانیان باید مطابق روشهای علمی و روانپزشکی رفتار کرد، زیرا اخلاق قضایی حکم میکند که از وارد آمدن صدمات جسمی و روانی به زندانیان در زندان باید جلوگیری کرد«.
بنابراین با توجه به شیوع بالای میزان این اختلالات لزوم تاًمل و بازنگری در قوانین مربوط به مجازات حبس لازم و ضروری به نظر می‌رسد و مسؤولان بایستی نسبت به ارتقای شاخصهای بهداشت روان در زندانها توجّه لازم را مبذول نمایند. بدیهی است حمایت عاطفی و روانی از زندانیان بیمار می‌تواند موجب کاهش بسیاری از هزینه‌های مالی و ارتقای سطح شاخصهای سلامت روان آنان در جامعه و زندان باشد.
تعاریف و اصطلاحات:
اختلالات سایکوتیک (اختلالات شدید روانی، روان پریشی)
از آنجائیکه هدف از تهیه گزارش حاضر، بررسی وضعیت زندانیان مبتلا به اختلالت شدید روانی است، بنابراین لازم است مطالبی در خصوص این گروه از بیماران ارائه شود.
اختلالات سایکوتیک (اختلالات شدید روانی یا روان پریشی ) مجموعه‌ای از اختلالات روانی هستند که مهم ترین خصوصیت آن وجود اختلال در واقعیت سنجی است، به شکلی که بیمار قادر نیست واقعیت را از خیال تمایز دهد. افراد سایکوتیک تماس خود را با واقعیت از دست می‌دهند. بیماریهای روان پریشی در کل جمعیت زندانیان کشور شیوعی کمتر از یک درصد دارد. همانگونه که زندانیان مبتلا به بیماریهای قلبی عروقی – تنفسی – کلیوی و سرطانیها و بیماران دیابتی نیازمند دریافت خدمات درمانی می‌باشند، بیماران مبتلا به اختلالات شدید روانی نیز لازم است تحت درمان قرار گیرند. این بیماران نیز در زمره صعب العلاج محسوب می‌شوند.
اختلالات نوروتیک (اختلال خفیف روانی)
اختلالات نوروتیک (اختلال خفیف روانی) به گروهی از اختلالات هیجانی اطلاق میشود که در آنها علائم جسمانی و روانی اختلال اصلی را تشکیل می‌دهند. در این اختلال قطع ارتباط با واقعیت وجود ندارد و بیمار قادر است که واقعیات دنیای خارج را ارزیابی نماید. این اختلال در مواقع استرس شدید از قبیل تصادف، مرگ فرد مورد علاقه، از دست دادن شغل و یا پول ممکن است اتفاق می‌افتد، فرد به مرور و با گذشت زمان معمولا بهبودی حاصل نموده و زندگی را از سر می‌گیرد.
مشکلات و تبعات نگهداری زندانیان مبتلا به اختلالات روان پریشی در زندان:
1. نگهداری زندانیان مبتلا به اختلالت روانی شدید در کنار سایر زندانیان، ازدحام، خودزنی، درگیری، نزاع دسته جمعی، خودکشی و خشونت را در پی خواهد داشت و امنیت زندان را به خطر خواهد انداخت، بنابراین لازم است این افراد در مراکز درمانی تخصصی تحت درمان قرار گیرند.
2. عدم رعایت بهداشت فردی و عمومی از سوی زندانیان بیمار، امکان ابتلاء سایر زندانیان را به انواع بیماریهای جسمی و روانی را افزایش داده و سبب افزایش بار بیماریها در زندان خواهد شد.
3. کمبود نیروی انسانی متخصص، فرآیند تجویز و توزیع داروهای اعصاب و روان به زندانیان را طولانی میکند. این مشکل سبب میشود تا دارو در زمان لازم در اختیار زندانیان نیازمند قرار نگرفته و سردرگمی زندانیان و مسؤولان زندان را در پی داشته باشد.
4. تقاضای بالای داروهای اعصاب و روان از سوی زندانیان و سوء مصرف این داروها نیز از تبعات و مشکلات نگهداری این گروه از زندانیان در زندان است.
5. کارکنان زندان به دلیل عدم اگاهی و دانش لازم در خصوص نحوه برخورد و نگهداری و مراقبت از بیماران و عدم ارجاع به موقع به مراکز درمانی سبب تشدید بیماری شده و این عدم آگاهی موجب میشود تا بیماران مورد بی توجهی و غفلت قرار گرفته و روز به روز بر شدت بیماری آنان افزوده شود.
6. در صورتیکه بیماران مبتلا به اختلالات روانی خفیف به موقع خدمات درمانی را دریافت ننمایند، در آینده ای نزدیک شاهد افزایش آمار مبتلا به اختلالات شدید روانی خواهیم بود. در زندانهای با جمعیت بالای زندانیان، به دلیل کمبود پزشک امکان ویزیت و معاینه تمام زندانیان نیازمند وجود ندارد، ضمن اینکه تعداد زیادی از زندانیان علاوه بر ابتلاء به اختلالات روانی، مبتلا به سایکوز (اختلال روانی شدید) ناشی از مصرف مواد نیز هم می‌باشند.
7. از آنجائیکه درمان اختلالات روانی نیازمند پرداخت هزینه‌های سنگین است، لذا زندان توان پرداخت هزینه‌های درمانی سنگین بیماران را ندارد. متاسفانه سازمانهای بیمه گر نیز از پرداخت هزینه‌ها ی درمانی زندانیان بیمار سر باز می‌زند.
8. حضور زندانیان مبتلا به اختلالات شدید روانی می‌تواند وضعیت زندان را بغرنج تر نموده و تأثیر منفی بر محیط زندان گذارده و مسؤولیتهای بیشتری را بر دوش کارکنان زندان متحمل سازد.
پیشنهادات و راهکارها:
1. زندان محل مناسبی جهت نگهداری بیماران روانی نیست، لذا باید به مراکز درمانی ارجاع گردند.
2. این‌گونه بیماران باید با نگاه ویژه دیده‌شده و موردحمایت قرار گیرند. این حمایت‌ها شامل حمایت‌های خانواده نیز میشود که ازجمله حمایت‌های روانی است.
3. خدمات بهداشت روانی قابل‌ارائه در زندانها می‌بایست با استانداردهای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مطابقت داشته باشد. کمبود نیروی انسانی روانشناس، متخصص روان‌پزشک و بیمار یاب فعال اثرات نامطلوبی بر ارائه خدمات می‌گذارد.
4. به‌منظور تأمین برابری و تداوم درمان، همکاری سازمان‌ها و نهادهای مرتبط ازجمله سازمان بهزیستی، کمیته امداد امام خمینی (ره) و بهره‌برداری حداکثری از خدمات سازمانهای مردم‌نهاد (NGO) ضروری به نظر می‌رسد.
5. مراجع قضایی مکلف به ارجاع این گروه از بیماران به مراکز درمانی شوند.
6. برگزاری دوره‌های آموزشی جهت ارتقاء دانش روانشناسی برای کارکنان و قضات.
7. تقویت واحدهای مددکاری افزایش سرانه نیروهای مددکار و روانشناس و ارتقاء سطح عملی آنان.
8. انجام پژوهش‌هایی در خصوص بررسی وضعیت اختلالات روانی در بین زندانیان باهدف شناسایی علل بروز رفتار و مشکلات آنان و به‌کارگیری مهارت‌های درمانی لازم در جهت رفع مشکلات آنان.
9. گنجاندن نیازهای مرتبط با سلامت روان زندانیان در سیاستهای ملی سلامت روان.
10. در پایان شایان‌ذکر است با توجه به اینکه در قبال نگهداری زندانیان مبتلابه اختلالات شدید روانی، مشکلات زیادی بر پیکره زندان وارد میشود، پیشنهاد مسلم این است که این بیماران در مراکز درمانی بیرون از زندان بستری و مداوا شوند و این امر میسر نمی‌شود مگر از طریق بازنگری، اصلاح قوانین و همت والای مسؤولان. منبع: سایت سازمان زندانها