بررسی رابطه ی تغییر جنسیت و نفقه
بررسی رابطه ی تغییر جنسیت و نفقه
بررسی رابطه ی تغییر جنسیت و نفقه
سعید رخشان-وکیل پایه یک-کانون وکلای استان مرکزی
پس از آنکه فردی در جامعه تغییرجنسیت داد و به جنس مخالف تبدیل شد،می بایست با جنسیت جدید،مورد شناسایی قرار گیرد. نام جدید اختیار کند و شناسنامه اش نیز اصلاح شود.علی الخصوص اینکه پذیرش جنسیت جدید فرد از سوی اجتماع،مقوله‌ی مهمی است. آثارحقوقی‌این‌تغییر،قابل‌تأمل‌است. تأثیرتغییرجنسیت برعقد نکاح، مهر، نفقه زوجه و فرزندان، مطالبی هستند که در زمره‌ی آثار آن مطرح هستند و در این نوشتار به آنها اشاره می شود.
الف: تغییر جنسیت و نفقه‌ی زوجه
بند اول: تغییر جنسیت و نفقه‌ی زوجه در عقد دائم
ماده‌ی 1107 قانون مدنی در مورد نفقه زوجه می‌گوید: «نفقه عبارت است از همه‌ی نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن، از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به‌واسطه‌ی نقصان یا مرض».
چنانچه از گفتار بسیاری از فقهای امامیه در کتب مفصله برمی‌آید، آنچه زن دائمه در دوران زناشویی، برای بقاءِ و ادامه‌ی زندگی خود لازم دارد؛ به‌طور متعارف، بر عهده‌ی شوهر است.
شرط وجوب نفقه دو چیز است:
1-دائم بودن نکاح
2-تمکین زوجه
یکی از مباحث مهم پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین، مسأله ی «نفقه‌ی زوجه» است.
هرگاه زوج یا زوجه تغییر جنسیت دهد و این تغییر جنسیت، واقعی باشد؛ طبیعی است که ازدواج سابق باطل (منحل) می‌شود. احکام زوجیت، مانند نفقه نیز به‌تبع انتفای موضوع (ازدواج سابق) از بین می‌رود؛ زیرا این احکام، دایرمدار موضوعات هستند و با انتفای موضوع، حکم آن نیز از بین می‌رود؛ بنابراین به‌عنوان یک «قاعده‌ی کلی» می‌توان گفت: هرگاه «نکاح دائم» بوده و علاوه بر آن، تمکین (عدم نشوز) نیز موجود باشد. «وجوب نفقه» به‌عنوان یک حکم شرعی ثابت است و هرگاه یکی از آن دو منتفی گردد، وجوب اعطای نفقه نیز مرتفع می‌شود. طبیعی است که پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین، یکی از آن دو شرط، یعنی «ازدواج دائم» از بین می‌رود؛ بنابراین، نفقه نیز از بین خواهد رفت. مسأله‌ی «سقوط نفقه» به دلیل «تغییر جنسیت»، آن‌قدر بدیهی و روشن است که فقیهان اسلامی از آن ذکری به میان نیاورده‌اند.
تغییر جنسیت هرکدام از زوجین در حکم «سقوط نفقه» تفاوتی ندارد؛ بنابراین، چه زن تغییر جنسیت بدهد و چه مرد؛ ازآنجایی‌که در هر دو صورت، نکاح منفسخ می‌گردد؛ به‌تبع آن، نفقه زوجه نیز ساقط می‌گردد.
بند دوم: تغییر جنسیت و نفقه‌ی زوجه در عقد موقت (مُتعه)
در عقد موقت (نکاح مُتعه) بر مرد واجب نیست که نفقه به همسرش بپردازد؛ اما چنانچه ضمن عقد موقت، پرداخت نفقه شرط شود؛ مرد نیز آن را بپذیرد، پرداخت نفقه دراین عقد نیز مانند نکاح دائم، واجب می‌گردد. حال، پرسش این است که در چنین حالتی اگر یکی از زن و مرد (زوجین) تغییر جنسیت دهد، تکلیف پرداخت نفقه چیست؟ بدیهی است که عقد موقت به دلیل تغییر جنسیت، موضوعاً منتفی است و باطل (منحل) می‌گردد و ازآنجایی‌که شرط، دوام و قوام خود را از عقد می‌گیرد و به عبارتی، شرط ضمن عقد به‌حساب می‌آید و دراین حالت که عقد، اعتبارش را از دست می‌دهد؛ بالتبع، نفقه نیز از اعتبار می‌افتد و پرداخت نفقه از ناحیه‌ی زوج سابق به زوجه، واجب نیست.
ب: تغییر جنسیت و نفقه‌ی فرزندان
تأمین مخارج فرزندان، بر عهده‌ی پدر است. در صورت نبود پدر یا عدم توانایی وی، بر عهده‌ی پدربزرگ خواهد بود. اگر وی نیز ناتوان باشد، بر عهده‌ی مادر است. این امر مورد تأکید فقه اسلامی و قانون مدنی است. (ماده‌ی 1199)
حال، جای این پرسش است که اگر پدر یا مادر (در صورت وجوب نفقه بر وی) تغییر جنسیت بدهد، این امر چه تأثیری در نفقه‌ی فرزندان دارد؟ حکم الزام به انفاق فرزندان، آیا پس از تغییر جنسیت پدر یا مادر ساقط می‌گردد؟ یا همچنان به قوت خود باقی است؟
پاسخ به این پرسشها، طی دو بند زیر داده می‌شود:
بند اول: تغییر جنسیت پدر و تکلیف نفقه‌ی فرزندان
اگر پدر تغییر جنسیت بدهد و به زن تبدیل شود، آیا همچنان عهده‌دار نفقه‌ی فرزندانش هست یا خیر؟
دو احتمال قابل‌تصور است:
احتمال اول- تغییر جنسیت پدر، باعث سقوط تمامی تکالیفی است که برای جنسیت سابقش وضع‌شده است. اگر چنین باشد، تکلیف پرداخت نفقه‌ی فرزندان نیز برداشته می‌شود. در توجیه این احتمال گفته‌اند: پرداخت نفقه از تکالیف «پدر» است. پدر کسی که دارای صفت «مردی» باشد و اگر پدر، تغییر جنسیت دهد و به زن تبدیل گردد؛ از صفت «مردی» خارج‌شده و دیگر «پدر» نیست که احکام پدر را بر وی بار کنیم. پس الزام به انفاق نیز از وی برداشته می‌شود، چون در حال حاضر زن است و عنوان «پدر» بر ایشان صادق نیست. آیت اله سید محمد صدر براین عقیده است.
احتمال دوم-تغییرجنسیت پدر و تبدیل وی به زن، تأثیری در نفقه‌ی فرزندان ندارد و او همچنان موظف به پرداخت نفقه‌ی فرزندان خویش است. در توجیه این احتمال گفته‌اند: تغییر جنسیت پدر، وی را از «پدر بودن» خارج نمی‌سازد؛ زیرا ازنظر عرف، چنین فرد تغییر جنسیت یافته‌ای، همچنان پدر است و تلقی اجتماعی این‌گونه است که وی را «پدری که تغییر جنسیت داده» حساب می‌کنند و هرچند که در حال حاضر، زن است ولی مردم او را «پدر» می‌دانند؛ بنابراین، او قبل و بعد از تغییر جنسیت، پدر بوده و هست و پرداخت نفقه‌ی فرزندان نیز بر عهده‌ی اوست. بعلاوه، به اعتقاد فقهای شیعه، پدر کسی است که فرزند از نطفه‌ی او تشکیل‌شده است و پس از تغییر جنسیت می‌توان گفت: این فرزند از نطفه (اسپرم) مرد تغییر جنسیت یافته به وجود آمده است. ازاین‌رو، در صدق عنوان «پدر» حالت سابقه یا زمان انعقاد نطفه ملاحظه می‌شود.
جمع‌بندی دو احتمال
به نظر می‌رسد که احتمال دوم عنوان‌شده منطقی‌تر باشد و تکلیف پرداخت نفقه و تأمین مخارج فرزندان همچنان بر عهده‌ی پدر باقی بماند و تغییر جنسیت «پدر» موجب اسقاط تکلیف انفاق نگردد و این بیشتر به صلاح و مصلحت جامعه است و موجب اضرار به فرزندان نیست؛ زیرا «فرزند» هیچ نقشی در تغییر جنسیت «پدر» ندارد و دلیلی ندارد بلاتکلیف و بدون خرجی در جامعه رها گردد.
بند دوم: تغییر جنسیت مادر و تکلیف نفقه‌ی فرزندان
همان‌طوری که گفته شد، در وهله‌ی اول، انفاق به فرزندان، وظیفه پدر و جد پدری است و در صورت نبود یا عدم توانایی پدر و جد پدری به انفاق فرزندان، نوبت به مادر می‌رسد.
پرسش اینجاست که اگر پدر و جد پدری وجود نداشته باشد و یا وجود داشته باشند ولی تمکن مالی نداشته باشند جهت انفاق فرزندان و مادر توان مالی داشته باشد و چنین مادری تغییر جنسیت بدهد و مرد شود؛ چه تأثیری در تأمین مخارج فرزندان دارد؟ آیا این مادر، همچنان موظف به پرداخت نفقه‌ی فرزندان است یا تکلیف انفاق وی ساقط می‌گردد؟ در پاسخ به پرسشهای فوق، دو احتمال وجود دارد:
احتمال اول- طبق فرض، پرداخت نفقه به عهده‌ی مادر بوده و اکنون پس از تغییر جنسیت، از صفت «زن بودن» و «مادر بودن» خارج‌شده است؛ بنابراین، وجوب پرداخت نفقه ساقط می‌گردد.
احتمال دوم-هرچند مادر از صفت «زن بودن» خارج‌شده ولی از صفت «مادر بودن» خارج نشده است و عرف جامعه نیز همچنان وی را مادر به‌حساب می‌آورد؛ هرچند تغییر جنسیت داده و به مرد تبدیل‌شده است. به‌علاوه ازلحاظ شرعی نیز مادر کسی است که فرزند از «تخمک» وی تشکیل‌شده است و دوران جنینی را نیز در شکم ایشان سپری کرده است و از ایشان زائیده شده است. بنابراین، «مادر» با تغییر جنسیت، «پدر» نمی‌شود که تکلیف «مادری‌اش» را ساقط بدانیم و تکالیف «مادری» چه قبل و بعد از تغییر جنسیت، همچنان پابرجاست و همچنان مکلف به تأمین مخارج فرزندانش- دراین فرض- است. نظریه ضعیفی دیگری نیز وجود دارد و آن اینکه: «مادر»، با تغییر جنسیت، «پدر» می‌شود و به‌طریق‌اولی موظف به انفاق فرزندان می‌گردد. این نظریه طرفداران زیادی ندارد و آن‌چنان از قوام برخوردار نیست.
بنا به ادله و قرائنی که در بحث قبل (تغییر جنسیت پدر) گفته شد؛ احتمال دوم، بیشتر قابل دفاع است و منطقی‌تر به نظر می‌رسد و مصلحت فرزندان و جامعه نیز در آن نهفته است.
منبع: وب‌سایت کانون وکلای استان مرکزی