آشنایی با تاریخچه زندان قصر – تهران

در زمان ریاست سوئدیها بر شهربانی (نظمیه) تهران، زندان نظمیه در محل اداره شهربانی (بخشی از وزارت امور خارجه فعلی) در میدان توپخانه واقع بود.
این زندان مرکب از دو یا سه اتاقک کوچک معروف به حبس نمره یک و چند اتاق و یک زیرزمین برای زندانیان عمومی بود.
با ایجاد حکومت رضاشاه، محل قبلی تکافوی خیل عظیم زندانیان را نمی‌کرد. لذا سرتیپ درگاهی، رئیس نظمیه تقاضای یک محل وسیع برای ایجاد زندان تهران
را نمود.
محلی که برای اینکار در نظر گرفته شد، قصر قاجار (حدفاصل سه‌راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی) بود که دارای ساختمانهای قدیمی و وسیع و متروکه بود.
این مجموعه که در سال ۱۱۶۸ خورشیدی توسط معمار روسی به نام نیکلا مارکف ساخته‌شده، محل مناسبی برای ایجاد زندان تشخیص داده شد و در تاریخ ۱۱ آذرماه ۱۳۰۸ به دست رضاشاه افتتاح گردید.
زندان قصر، باغ مشجر بزرگی بود که پس از عبور از در بزرگ آن، معروف به «در چوبی» و پشت سر گذاشتن دهلیزهای کوتاه به فضای مشجری می‌رسید که جاده شوسه آن به‌سوی شمال محوطه می‌رفت و انسان را در برابر بنای بزرگ و کهن و تیره قرار می‌داد.
این زندان شماره یک بود با ۹ بند بزرگ و زندان شماره ۳ چسبیده به همین زندان بود. زندان قصر از ۴ بند و ۳ حیاط تشکیل می‌شد.
در دهه ۳۰ زندان ازلحاظ خدمات و امکانات بسیار فقیر و ابتدایی بود. امکاناتی همچون آب شرب، حمام، امکانات درمانی قابل‌قبول، وسایل روشنایی و خنک‌کننده و حرارتی آن بسیار نازل بوده است در تابستان آب حوض را می‌جوشاندند، در کوزه می‌ریختند و درجایی می‌گذاشتند تا خنک شود.
زندانیان سیاسی معروفی تا سال 1357 در این زندان اسیر شدند ازجمله روحانیون مذهبی، اعضای حزب ملل اسلامی، اعضای نهضت آزادی، سوسیالیستها، شرکت‌کنندگان در قیام ۱۵ خرداد، اعضای احزاب مؤتلفه، اعضای گروه فدائیان خلق، تعدادی از چریکها و نیز تعدادی از حزب توده.
دوره‌های تاریخی مجموعه قصر به 4 دوره قابل‌تفکیک است که مختصری از تحولات هر دوره در ادامه تشریح گردیده است:
دوره قاجار از 1213 (قمری) تا اواخر قاجار
قصر قاجار در سال 1213 ه.ق (1176 ش) در دومین سال سلطنت فتحعلی شاه در خارج از تهران آن زمان ساخته شد.
این مجموعه دارای یک عمارت بزرگ شامل اندرونی و بیرونی، باغ و کلاه‌فرنگی بود و این بنا به قصر قجر یا تخت قجر معروف شد.
از ویژگیهای این بنا آن است که در بالای تپه قرارگرفته و بنایی سه‌طبقه بوده است که طبقه سوم آن شامل یک اتاق بزرگ می‌شد که از چهار طرف مناظر اطراف آن قابل‌دیدن بود و چهار برج در چهارسوی آن قرار داشت که هر یک دارای اتاقی بود.
بر دیوارهای بنا تصاویر شاهزادگان قاجار نقاشی شده بود. در بین تصاویری که بر روی دیوارها بود، تصاویر جنگهای چنگیزخان مغول و تیمورلنگ نیز دیده می‌شد که قاجارها ادعا می‌کردند که نسبشان به آنها می‌رسد.
ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۸۶ ق در بنای قصر تغییراتی به وجود آورد و ملحقاتی به آن اضافه کرد. این قصر از اواخر دوره ناصرالدین‌شاه کارایی اصلی خود را از دست داد.
دوره پهلوی اول 1304-1320 (شمسی)
پس از روی کار آمدن رضاشاه، سرتیپ درگاهی، رئیس نظمیه آن ایام به دلیل وجود معارضان زیاد، تقاضای یک محل وسیع برای به بند کشیدن مخالفان کرد.
نیکلا مارکوف روسی (معمار و دوست رضاخان) مأمور بررسی و انتخاب مکان مناسب برای احداث نخستین زندان به شیوه متمرکز شد. او قصر وسیع قاجار را برای ساخت زندان انتخاب کرد.
با انتخاب این مکان، بودجه لازم به‌سرعت تأمین شد و سرانجام زندان قصر در روز ۱۱ آذر ۱۳۰۸ با ۱۹۲ اتاق برای محبوسان که ۹۶ اتاق آن جمعی و مابقی انفرادی بودند.
علاوه بر آن در قسمت مریض‌خانه شش اتاق شش‌نفری و شش اتاق یک‌نفری برای زندانیان مریض ساخته‌شده بود. زندان قصر گنجایش ۸۰۰ نفر محبوس را داشت.
دوره پهلوی دوم 1320-1357
در دوران پهلوی دوم ساختمانهای متعددی به مجموعه اضافه شد از آن جمله ساختمان زندان شماره 2 موسوم به زندان سیاسی که به ابتکار تیمسار رزم‌آرا بنا شد.
در این زندان بسیاری از مخالفان رژیم پهلوی محبوس بودند.
دوره شکوهمند انقلاب اسلامی
زندان قصر در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی محل حبس و محاکمه تعدادی از مسئولان رژیم سابق بود.
این زندان پس‌ازآنقلاب، محل حبس زندانیان غیرسیاسی شد و در سال 1382 به دلیل حضور زندان در میانه شهر و بافت قدیمی و فرسوده آن، تصمیم به تعطیلی این زندان تاریخی گرفته شد. ابتدا قرار بود این فضا تبدیل به مکانی تجاری و برجهای عظیم شود و حتی قسمتی از این مکان به همین دلیل تخریب شد.
اما در سال 1386 با دستور مستقیم شهردار تهران، جهت حفاظت و صیانت از یادمانهای انقلاب اسلامی و گذشته سیاسی ایران و همچنین تراکم بالا و نیازمندی منطقه به اماکن تفریحی و مراکز فرهنگی تصمیم به تبدیل این زندان به
باغ – موزه شد. منبع  : همشهری