حق طبیعی یا حق پوزیتیویستی (بازتعریف مفهوم حق در حقوق اسلامی)

حق طبیعی یا حق پوزیتیویستی (بازتعریف مفهوم حق در حقوق اسلامی)

نویسنده: مجتبی جاویدی

هر یک از مکاتب حقوقی با توجه به مبانی معرفتی خود به تعریف «حق» می‌پردازد. در پوزیتیویسم حقوقی به دلیل عدم امکان داوری ارزشی علم تجربی و ادعای جدایی هستها از بایدها، واژه «حق» از هرگونه هنجار و ارزش جداشده و صرفاً سخن از «فرمان حاکم» به‌عنوان «حق» می‌شود، حال آن‌که در حقوق اسلامی، «حق» جدای از فرمان حاکم (قانون) و متفاوت از آن است و فرمان حاکم (قانون) باید مبتنی بر «حق» باشد؛ چراکه به دلیل عدم انحصار مفهوم علم در علم تجربی، هنجار و ارزش، دارای ملاکی عینی بوده که قابلیت سنجش صدق و کذب آنها را فراهم آورده و بدین ترتیب هنجار و ارزش زیرمجموعه علم قرار می‌گیرد. گرچه بین مفهوم حق در حقوق اسلامی و برخی قرائتهای مکتب «حقوق طبیعی» شباهتهایی وجود دارد و ممکن است در برخی قرائتها به نتایجی بعضاً یکسان منتهی شوند، اما در برخی نتایج و هم‌چنین نحوه تبیین و تشریح آنها تفاوت وجود دارد. «حق» در اندیشه اسلامی عبارت است از آن اعتباراتی که با قوانین و غایات واقعی حاکم بر جهان هستی هماهنگ است. از طرف دیگر، آن‌چه که کاملاً با قوانین و غایات واقعی حاکم بر نظام هستی و عالم واقع هماهنگ است «شرع» است؛ بنابراین مفهوم «حق» به لحاظ ثبوتی با قوانین و غایات واقعی حاکم بر نظام هستی و به لحاظ اثباتی با «شرع» پیوندی ناگسستنی دارد.

کلیدواژگان: حق، حقوق اسلامی، حق طبیعی، حق پوزیتیویستی، قانون، شرع

پژوهشنامه حقوق اسلامی (معارف اسلامی و حقوق/اندیشه صادق سابق) شماره 42 بهار و تابستان 1395