ملاک اعتبار شهادت شهود، تعبد یا وثوق عقلایی؟

ملاک اعتبار شهادت شهود، تعبد یا وثوق عقلایی؟

Hand of witness on Bible in courtroom — Image by © 237/Chris Ryan/Ocean/Corbis

نویسنده: اصغر عربیان
چکیده
اماره در منابع فقهی به هر دلیلی که کاشفیت از واقع داشته باشد اطلاق می‌شود؛ کاشفیتی که از منظر فقها و اصولیین قطعی و تام نیست، بلکه نوعاً پذیرش حجیت آن به لحاظ افادۀ ظن معتبر است. شهادت شهود (بینه) نیز که در قوانین موضوعه و در فقه به‌عنوان یکی از ادلۀ معتبر اثبات دعوا و حکم مطرح است، در عبارات فقها به‌عنوان اماره‌ای شناخته می‌شود که از سوی شارع اعتبار یافته، در‌عین‌حال بیشتر فقها و اصولیین بینه را نه به لحاظ افادۀ ظن که به لحاظ اعتباربخشی از سوی شارع (تعبد)، معتبر می‌دانند و ظن حاصل از آن را به لحاظ مهر تأیید شارع، با تعابیری از قبیل علم تعبدی، علم عرفی و عادی، علم شرعی، علم تنزیلی و تتمیم کشف، معتبر می‌شمارند. قانون‌گذار هم به پیروی ازنظر اکثریت، در قوانین مختلف با تعابیر «بینۀ شرعی» و «شهادت شرعی» و به‌تصریح در مادۀ 175 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 ش به تعبدی بودن آن اشاره دارد. در کنار این گروه، برخی دیگر، خاستگاه اعتبار بینه را بنای عقلا عنوان می‌کنند که به لحاظ افادۀ وثوق عقلایی به تأیید و تنفیذ شارع رسیده، لذا آنچه باعث حجیت بینه می‌شود، ظن قوی و وثوقی است که موجب کاشفیت آن از واقع می‌گردد؛ اگرچه این کاشفیت ناقص باشد، چراکه تنفیذ شارع موجب تمامیت اعتبار آن خواهد بود. نتیجۀ اختلاف این دو قول، تأثیر در شرایط اعتبار بینه و آثار و احکام آن است، ازجمله در واجب بودن یا نبودن صدور حکم بر قاضی پس از اقامۀ شهادت شهود، اعتبار قول شهود در رجوع از شهادت، اعتبار عدد در شهود (دو نفر بودن) و…. نتیجۀ پژوهش و قول مختار، تأکید به موضوعیت ظن قوی و وثوق عقلایی به‌عنوان ملاک اعتباربخشی شارع به شهادت شهود (بینه) است که خود قائلان به تعبد نیز در مباحثی چون اعتبار رتبی، تعارض دو بینه، ترتب اثر در مرجحات (اعدل و اکثر بودن شهود و…) به آن اذعان کرده‌اند. این قول موردقبول مجامع حقوقی و محاکم است.
کلیدواژگان: اماره؛ بینه؛ بینۀ شرعی؛ اعتبار؛ شهادت شرعی؛ ظن؛ وثوق
منبع: سایت نشریه- فصلنامه حقوق؛ دوره 46، شماره 2، تابستان 1395