چگونه حقوق فکری را وصول کنیم؟

در بحث محصولات فکری، مالک قانونی اموال فکری، پس از آن‏که نمونه اثرش توسط او یا با رضایتش در بازار عرضه شد، حقش در باب کنترل و نظارت روی مسیر تجاری کالا از بین می‌رود. اثر حمایتی که توسط حق‏ اختراع اعطا می‏شود یعنی حق انحصاری که به‌موجب حق اختراع داده می‏شود با اولین فروش‏ خاتمه می‏یابد.

از ابتدای خلقت انسان بنا بر فطرت و طبیعتش برای تلاشهای کم یا زیاد خود ارزش قائل بوده و در آنچه به دست می‌آورده اعمال سلیقه می‌کرده و دیگران را نیز از تصرف در آن منع می‌کرده است. در بحث محصولات فکری، مالک قانونی اموال فکری، پس از آن‏که نمونه اثرش توسط او یا با رضایتش در بازار عرضه شد، حقش در باب کنترل و نظارت روی مسیر تجاری کالا از بین می‌رود.

واژه استیفای حق نخستین بار توسط یک قاضی آلمانی دریکی از آرای خود، در تاریخ 27 مارس 1902 میلادی به کار رفت که می‌گفت: اثر حمایتی که توسط حق‏ اختراع اعطا می‏شود یعنی حق انحصاری که به‌موجب حق اختراع داده می‏شود با اولین فروش‏ خاتمه می‏یابد.

برای توضیح کامل نظریه مذکور باید اشاره داشت که یکی از مهم‏ترین مسائل مرتبط با اعمال دکترین واردات موازی است. مالکان فکری دارای حق انحصاری در واردات محصولات منشعب از تراوشهای فکری خویش هستند. آنها می‏توانند با افراد دیگری‏ قرارداد منعقد کنند و این حق خود را به آنها اعطا کنند. به‌طور مثال «الف» که مخترع یک‏ نوع ماشین لباسشویی است، می‏تواند این ماشین‏های لباسشویی را وارد کشور خویش کند، همچنین قادر است که با «ب» و «ج» وارد قرارداد شود و طی قرارداد مجوز بهره‏برداری، اجازه‏ واردات این محصولات را به آن دو بدهد، دراین میان فرد «د» اگرچه علاقه‌مند به واردات این‏ ماشین لباس‏شویی‏ها است اما چون قراردادی با «الف» یا احیاناً «ب و ج» ندارد نمی‏تواند به‏ واردات محصولات مزبور اقدام کند و درصورتی‌که چنین عملی را انجام دهد، متجاوز به‌حق محسوب می‏شود. به‌عبارتی‌دیگر، «د» هیچ‌گونه رابطه قراردادی با مجموعه «الف، ب و ج» ندارد و خارج از زنجیره ارتباطی آنها است، دراین میان این پرسش برای «د» مطرح‏ است که چگونه می‏تواند بدون کسب اجازه از «الف» به واردات این محصولات اقدام کند، درحالی‏که هیچ تجاوز به حقی روی ندهد؟

اما با اعمال نظریه مزبور، هنگامی‌که برای نخستین بار، این ماشین لباسشویی‏ها از طریق‏ «الف» یا با رضایت او به فروش برسند، خاتمه‏ حق «الف» در ارتباط با آن محصولاتی که به‏ فروش رسیده‏اند، اعلام می‏شود و «الف» دیگر قادر نیست که با فروش، اجاره و یا واردات‏ این محصولات مخالفت کند و یا هرگونه اعتراضی را مطرح کند؛ بنابراین به‌موازات شبکه‏ «الف، ب و ج» که به واردات می‏پردازند، «د» نیز می‏تواند به واردات محصولاتی که قبلاً با رضایت مالک فکری در بازار عرضه‌شده، اقدام کند. در اینجا باید دانست که دکترین به‏ معنی آن نیست که خریدار محصول می‏تواند با درک چگونگی و پی بردن به کارکرد قطعات و ساختار محصول به تولید نمونه‏هایی از آن بپردازد یا وقتی‌که یک اثر ادبی را خرید، از آن‏ رونویسی یا نسخه‏برداری کند و آن را به فروش برساند بلکه «استیفای حق» تنها به معنای آن‏ است که مالک قانونی اموال فکری، پس از آن‏که نمونه اثرش توسط او یا رضایتش در بازار عرضه‌شده، حقش در باب کنترل و نظارت روی مسیر تجاری کالا را از دست می‏دهد و ازاین‌پس آن محصول به دریای آزاد تجارت خواهد پیوست. ازاین‌پس فروش مجدد، اجاره‏ و… درید خریدار جدید است و چون دکترین وجود دارد، خریدار متجاوز نیست و بدون‏ کسب اجازه اقدامات بعدی را انجام خواهد داد. پس کلید درک این معما در اینجاست که‏ مالک فکری تنها می‏تواند از تولید و ساخت یا نسخه‌برداری آثارش جلوگیری کند اما در شرایط پس از اولین فروش، نه نسخه‌برداری است، نه ساخت محصول و به‌طورکلی هیچ‏ تجاوزی رخ نداده است، خریدار آنچه را که خریده، انتقال می‏دهد یعنی همه حقوق خود اعم‏ از مالکیت عین و منفعت را به دیگری منتقل می‏کند.

در زبان حقوقی ایران ازآنجاکه به این بحث به‌طور تخصصی پرداخته نشده است، معادل‏ رایجی برای آن وجود ندارد اما به نظر می‏رسد می‏توان از نظریه انقطاع، خاتمه حق، فرسایش‏ حق یا استیفای حق به‌عنوان معادل فارسی آن بهره برد؛ زیرا که مسئله مهم به اتمام رسیدن‏ حقوق مالکان فکری را موردتوجه خود قرار می‏دهند، اما دراین مقاله از اصطلاح استیفای حق استفاده‌شده است زیرا از طرفی مالک فکری با اعمال اهلیت استیفای خویش، در حق‏ مصرحه خود که قانون‏گذار در اختیارش نهاده، تصرف می‌کند و آن را به اجرا درمی‌آورد و از طرفی این حق از چنان اهمیتی در حوزه حقوق مالی مالک فکری برخوردار است که گویی‏ مالک، همه حقوق خود را استیفا می‏کند؛ بنابراین ما حقوق را استیفا شده تلقی می‏کنیم. از طرفی، در سوی دیگر میدان نیز خریدار از یک حق قانونی متعلق به مالک منتفع می‏شود. این اصطلاح نخستین بار در مقاله «نظام حق اختراع ایران پس از پذیرش موافقت‏نامه راجع به جنبه‌های مرتبط با تجارت‏ حقوق مالکیت فکری» دکتر سعید حبیبا به‌کاررفته است.

یعنی او با جلب رضایت مالک فکری در طی یک معامله توانسته، از حق انحصاری مالک به‏ سود خویش بهره ببرد. ازاین‏رو، دور از واقع نیست که دو گونه استیفا را از جانب دو طرف‏ قرارداد متصور شویم.

منبع: حمایت