کپی‌رایت در نرم‌افزارهای متن‌باز
کپی‌رایت در نرم‌افزارهای متن‌باز
کپی‌رایت در نرم‌افزارهای متن‌باز
پروانه نرم‌افزار یک سند قانونی است که روش استفاده و تکثیر نرم‌افزار را مشخص می‌کند. یک پروانه نرم‌افزار معمولی به کاربر نهایی اختیاراتی می‌دهد که به‌موجب آن می‌تواند نرم‌افزار را به‌نحوی‌که باعث نقض حق تکثیر آن نشود، مورداستفاده قرار دهد.
نرم‌افزار نام دیگری برای برنامه است. ظاهراً، اولین بار جان تاکی در سال ۱۹۵۸ این واژه را به این معنا به‌کاربرده است. احتمالاً در انگلیسی این واژه را به قیاس سخت‌افزار ساخته‌اند که بسیار پیش از پیدایش رایانه (به معنای اسباب و اشیا) به کار می‌رفته است.
اگرچه «نرم‌افزار رایانه‌ای» و «برنامه رایانه‌ای» یک معنی‌دارند ولی به نظر می‌رسد اصطلاح «نرم‌افزار» بیشتر در مورد مجموعه نسبتاً بزرگی از برنامه‌ها به کار می‌رود و «برنامه» به جزیی از سیستم نرم‌افزاری اشاره دارد.
نرم‌افزارهای رایانه را به دودسته بزرگ می‌توان تقسیم کرد:
نرم‌افزار سیستم
نرم‌افزار کاربردی
انواع نرم‌افزار از حیث حقوق مالکانه
نرم‌افزارهایی که با پروانه اختصاصی (proprietary) منتشر می‌شوند، به کاربر نهایی اجازه نمی‌دهد که نرم‌افزار را به‌جز به شکلی بسیار محدود و برای استفاده شخصی (نظیر پشتیبان‌گیری) تکثیر کند. پروانه‌های اختصاصی به نحوی ترتیب داده می‌شوند که کاربر نهایی اجازه استفاده از یک یا چند نسخه نرم‌افزار را داشته باشد، اما شرکت تولیدکننده مالک اصلی نرم‌افزار باقی بماند.
در مقابل، نرم‌افزارهایی که با پروانه‌های متن‌باز (open source) منتشر می‌شوند به کاربر نهایی اجازه می‌دهند که به‌طور آزاد، نسخه‌هایی از نرم‌افزار را با تأکید بر ویرایش آن برای دیگران تکثیر کند. به‌این‌ترتیب، مالکیت نرم‌افزار در اختیار تولیدکننده اصلی باقی نمی‌ماند، بلکه به استفاده‌کننده نهایی منتقل می‌شود.
ویژگی‌های نرم‌افزار متن‌باز
آزادی عمل به دست آوردن، امکان ویرایش کردن و … بر روی کد برنامه
درستی کد منبع نویسنده و مجوز گرفته‌شده
تاریخچه نرم‌افزارهای متن‌باز
در سال ۱۹۸۴ ریچارد استالمن پایه‌گذاری نرم‌افزار رایگان را بنیاد نهاد. این عقیده از سال ۱۹۸۰ شروع شد، زمانی که ریچارد استالمن از دستیابی به کد منبع پرینتری که در آزمایشگاه هوش مصنوعی MIT استفاده می‌کرد منع شده بود.
خشم او در نهایت منجر به بنیاد free software foundation بانام اختصاری FSF شد. آن‌چه استالمن بیان کرد، این بود که در اقدام برای ساخت نرم‌افزار رایگان اهداف ایده آلی را انگیزه می‌بخشد: آزادی زیاد و همکاری. وی می‌گفت: من می‌خواهم نرم‌افزار آزاد را تشویق کنم تا گسترش یابد و جایگزین مالکیت نرم‌افزاری که همکاری را منع می‌کند، شود.
دلایل پیدایش نرم‌افزارهای متن‌باز
۱- آزادی اجرای برنامه به هر منظور (این جنبش با رشد ناامیدی ریچارد استالمن در مورد نرم‌افزارهای مالی آغاز شد)
۲- آزادی مطالعه این‌که چگونه یک برنامه کار می‌کند و وفق دادن آن برنامه با نیاز‌ها (آزادی‌های مشخصی باید در نظر گرفته شود مخصوصاً آزادی دسترسی به رمزهای منبع)
۳- آزادی توزیع دوباره نسخه کپی شده خود (آزاد بودن در نرم‌افزارهای آزاد به معنای مجانی بودن آن نیست بلکه به معنای آزادی حقوقی است)
۴- آزادی پیشبرد برنامه و توسعه و پخش آن به عموم مردم به‌نحوی‌که همه جامعه از آن بهره ببرند.
طرفداران افراطی نرم‌افزارهای متن‌باز اعتراض خود را علیه مالکیت فکری از ابتدای جنبش دهه ۱۹۸۰ شروع کردند. اوایل این کشمکش شامل حقوق اسرار تجاری بود و هم‌چنین حقوق سازندگان نرم‌افزارها از دید ساختار یک برنامه. اختلاف بعدی بیشتر در مورد حقوق مالکیت ادبی و هنری بود که در گواهینامههای اعطایی، copy left نامیده می‌شد؛ اما جدید‌ترین اختلاف بر سر ورقه اختراع نرم‌افزار است.
آغازگران نرم‌افزارهای متن‌باز
آغازگران متن‌باز، یک سازمان غیرانتفاعی است که گواهینامههای open source software-OSS- را تأیید می‌کند.
۵۸ گواهی‌نامه oss تأییدشده وجود دارد که گواهی‌نامه free software- FS- را نیز شامل می‌شود.
مزایای نرم‌افزار متن‌باز
کاهش کل هزینه مالکیت
کاهش وابستگی فروشنده نرم‌افزار
آزادی و شخصی‌سازی
امنیت و کیفیت بالا
عناصر معمول در گواهینامههای FOSS
بعضی از حقوق محفوظ است.
اعطای گواهی‌نامه، اجازه نصب، استفاده دوباره و توزیع و تمرکززدایی و… را می‌دهد.
دسترسی به رمز این منبع اجباری است.
دسترسی به مستندسازی آن اغلب مورد ترغیب قرار می‌گیرد.
انواع مجوزهای متن‌باز
سه مجوز پایه‌ای برای نرم‌افزار متن‌باز وجود دارد:
– GPL – GNU Public License
– LGPL-Lesser (library) General Public License
– MIT/BSD/Apache
– بیشتر مجوزهای دیگر از مجوزهای بالا مشتق می‌شوند.
نرم‌افزار آزاد موضوع آزادی کاربران در اجرا، کپی، توزیع، آموختن، تغییر دادن و توسعه نرم‌افزار است.
شما هم‌چنین باید این آزادی را داشته باشید که در برنامه تغییراتی ایجاد کنید و آن‌ها را به‌طور خصوصی در کار خود استفاده کنید. بدون این‌که حتی وجود آن‌ها را متذکر شوید. اگر شما تغییراتتان را منتشر کنید، نباید مجبور باشید که شخص مخصوصی را به روش خاصی آگاه کنید.
از دست رفتن حقوق
(copyleft) در واقع این به معنای متضاد کپی‌رایت نیست بلکه از کپی‌رایت برای محافظت استفاده می‌کنند.
کپی لفت روش صدور گواهی‌نامه‌ای است که تحت حمایت کپی‌رایت کار می‌کند اما می‌تواند شرط ویژه‌ای داشته باشد که به آن اجازه بازماندن از طریق یک سیستم اشتراکی مشابه یا یک بخش کابلی (wiral) می‌دهد.
باز بودن در این متون به این معناست که کار اصلی و کارهای دیگر مشتق شده از آن باید به‌منظور دسترسی عموم به هر شکلی در دسترس باشند.
کاربر به کد دسترسی دارد پس می‌تواند ضمن استفاده از آن:
آن را کپی کند.
مطالعه کند.
ویرایش کند.
و محدود کند.
حمایت از نرم‌افزار متن‌باز
در قانون حمایت از نرم‌افزارهای رایانه‌ای و دیگر قوانین موجود در زمینه حمایت از حقوق پدیدآورنده نرم‌افزار متن‌باز، اختصاصاً، مقرره‌ای موجود نیست و در ماده ۱ قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای از این نرم‌افزار به‌عنوان نوعی از نرم‌افزار، یاد نشده است.
اما آن‌چه که مسلم است این‌که پدیدآورنده نرم‌افزار متن‌باز دارنده کلیه حقوق مادی و معنوی پدیدآورنده نرم‌افزار است و حمایت از آن زمانی به چالش کشیده می‌شود که این نرم‌افزار توسط دیگران ویرایش شده و به اشتراک گذارده شود. در قانون فوق‌الذکر از نرم‌افزارهای مکمل حمایت گردیده است. مطابق ماده ۱۲ آیین‌نامه این قانون این نرم‌افزار زمانی حمایت می‌شود که با اجازه کتبی پدیدآورندگان نرم‌افزارهایی که برای نخستین بار در ایران تولید و توزیع‌شده است، پدید آید. شاید بتوان از مضمون این مقرره چنین استنباط کرد که ویرایشگران نرم‌افزار متن‌باز نیز مشمول این حمایت باشند، چراکه پدیدآورنده نخست با ایجاد نرم‌افزار به روش متن‌باز اجازه ضمنی در تولید نرم‌افزاری با این ماهیت اما ویرایش شده را داده است.
با این اوصاف با توسعه این دسته از نرم‌افزارها ضرورت قانون‌گذاری و شناسایی نرم‌افزار متن‌باز و حقوق آن بیش‌ازپیش احساس می‌شود. امید است که در لایحه قانون جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط این ضرورت موردتوجه قانون‌گذار قرارگرفته و پیش‌بینی شود.
در مباحث بعدی، پرونده‌های موجود در این زمینه در دیگر کشور‌ها با ارائه نتیجه رسیدگی و حقوق آن ارائه خواهد شد. منبع: وب‌سایت همکاران سیستم- تألیف: دفتر حقوقی شرکت همکاران سیستم