نگاهی حقوقی به یک عقدنامه ازدواج در دوره قاجار

بهناز رضایی: اساس و بنیان خانواده به روزگار خلقت آدم و حوا برمی گردد و غریزه حفظ حیات با تجدید نسل این بنیان اجتماعی را تقویت می کند. آنچه از بررسی نظام خانواده در جوامع مختلف بدست آمده این امر مقدس همچون سایر امور اجتماعی در چارچوب یک قرارداد شکل گرفته و تابع قوانین حاکم بر آن جامعه بوده است.
بررسی سیر تحول تاریخی بنیادهای حقوقی در ایران به سه دوره: ازایران باستان تا حمله اعراب به ایران و رواج قوانین اسلامی، ظهور اسلام و انقلاب مشروطه و دوره پس از پیروزی انقلاب (از سال 1361 با تغییرات جدید در جهت جایگزینی مسائل شرعی درامور جزایی) تقسیم می شود.  در دوره ایران باستان از زمان هخامنشیان وسپس اشکانیان تا انقراض سلسله ساسانی(550 ق.م-651 م ) اسناد و مدارک زیادی از نظر شناخت بنیادهای حقوقی وجود ندارد اما نکته قابل توجه در اسناد دوره ساسانی (کتابهای زند و اوستا ، دینکرد و …)ایجاد تحول در بنیادهای حقوقی است.
پس از اسلام تحولات چشمگیری در قوانین حقوقی روی می دهد و ایران نیز از این رویکرد و پذیرش اندیشه های روشن در جهت تعالی بهره مند می شود. اما قدرت سیاسی و نظامی اسلام بار دیگر دستخوش تحولاتی شده و از مذهب برای حفظ منافع حکومت استفاده می شود و تعبیر و تفسیرهای فردی استفاده می شود. به طوریکه که شاه بر حسب ضرورتی که خود تشخیص می دهد در اموری که ضروری است دخالت کرده و تناسب آن را به دلخواه وی تغییر می کند. در نتیجه این امر سبب تزلزل پایه های عدالت می شود و مردم خواهان تشکیل عدالتخانه و شکل گیری انقلاب مشروطه می شوند.
با سفر اول ناصرالدینشاه به اروپا،  شورای دولتی مجموعه ای از قوانین را به روش جدید برای حل و عقد امور و اجرای عدالت تدوین می کند. به گفته لرد کرزن این شورا به ترجمه مجموعه قوانین فرانسه [1](قانون جزای 1810) پرداخت که چندان مثمر ثمر نبود.
در سال 1275 ه.ق هیأت وزیران برای اولین بار تشکیل و شش وزارتخانه از جمله وزارت عدلیه(دادگستری) تأسیس شد و دو سال بعد ناصرالدین شاه دیوان مظالمی ایجاد کرد تا مردم شکایات خود را تقدیم شاه کنند. در سال 1290 ه.ق اداره ای به نام صندوقهای عدالت راه اندازی شد ومردم شکایات خود را درآن ریختند؛ اگرچه به هر شکایتی ترتیب اثر داده نمی شد مگرعرایضی که رفع ظلم از مظلوم می کرد.با این حال به دلایل متعدد ایجاد دادگستری و حکومت قانون
به تأخیر افتاد.
پس از تدوین قانون اساسی منبع اصلی حقوق به چهار منبع افزایش یافت:
1- قانون
2- مصوبات کمیسیونهای مجلس و مصوبه‌های دولت با اجازه مجلس
3- منابع فقهی معتبر یا فتاوی
4- آراء وحدت رویه
قانون ازدواج از 23 مرداد سال 1310 ش تصویب و به تدریج با الحاق آیین نامه هایی اجرایی شد. از بررسی سندهای ازدواج دوره قاجاری علاوه بر عناصری چون نگارش مقدمه‌های ادبی دلنشین(ستایش پروردگار جهان ، نعت پیامبرو … )  که بخش اعظم یک سند را تشکیل می دهد چنین بدست می آید که اگرچه قانون مشخص و مدونی هنوز در کشور وجود ندارد اما طرفین برای شروع یک زندگی مشترک و مستدام به  اصول و قاعده ای مشخص در چارچوب یک قرارداد معتقد و پایبند بودند که به ظاهر بسیار ساده می نماید. اما در عین سادگی متن کلمات و عبارات چنان دارای بار حقوقی و معنوی است که در مقایسه با عقدنامه های امروزی درزمان خود بسیار شاخص و ارزشمند بودند و عدم ذکر برخی موارد را نمی توان حمل بر دانش و آگاهی اندک افراد آن زمان دانست بلکه در صورت بروز مشکل و اختلاف بین طرفین، حل اختلاف به ریش سفیدان قوم واگذار می شد و با این دید که دختر را با لباس سفید به خانه بخت می رود و با کفن از آن خانه بیرون می آید ،حتی الامکان سعی در حل اختلاف می کردند؛ چنانچه در بررسی اسناد این دوره  کمتر به اسنادی چون طلاقنامه بر می خوریم.
مشخصات سند:
• اهدائی از مجموعه شخصی آقای علی حجت زاده به مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک
• سال: 1299 ه.ق
• ابعاد: 5/66 × 5/38 سانتیمتر
• کاغذ مکانیکی و آهار مهره، یک تکه
• خطوط: تحمیدیه و بسم الله … : خط ثلث نزدیک به نسخ ، متن: خط شکسته ، آیه 32 سوره نور به خط نسخ شبیه به رقاع، سجلات: تحریری ، خطوط با مرکب الوان: سیاه و شنگرف
• تعداد سطور: 12 سطر
• تزئینات: دارای سرلوح (کتیبه)، شمسه ، جدول و نقوش اسلیمی ساده در حاشیه ، و رنگ گذاری بسیار ساده و ابتدائی با رنگهای طلائی، شنگرف ، لاجورد و سبز
تحمیدیه: هو المؤلف بین القلوب
بسم الله الرّحمن الرّحیم
تحمیدیه: اللهم الّف بینهما بمحمد و اله
زیبا زیوری که بدان صفحات جبهات[2] عرایس[3] مستوره حُجُرات[4] دلربائی را آرایند[1] حمد و شکر خالقی است واحد و کریمی متفرّد[5] که به جهت حفظ نظام و نهج[6] مرام[7] هر یک از بنی [2] نوع انسان را به زوجی قرین و به جهتی هم نشین همنشین ساحت[8] و نیکو مفتاحی که به وی ابواب [3]مقفلّه[9] خلوات[10] زفاف دلالات حجرات خوشنمائی را گشایند. صلوات و سلام حضرت اقدس  [4] ابوالقاسمی است خاتم رسل هادی سبل[11] که  در باب محبوبیّت زوجیّت سمند[12] ازدواج فام نیکو فرجام [5] النکاح سنتی را در مضمار[13] تاکید آثار فمن رغب عن سنتی فلیس منّی تاخت [6]. و الحمد له ثم الحمد له که حکیم علی الاطلاق زنگ[14] بخل[15] عجز از انفاق را به توسعه ارزاق به صیقل کثیر الصّفای وانکحو الایامی منکم و الصّالحین من عبادکم و امائکم ان یکونوا فقرآء یغنهم الله و فضله والله واسع علیم[16] زدود. فلذا در اسعد[17] [7] زمان و اشرف اوان[18] عقد مناکحه صحیحه شرعیه و مزاوجه ملّیه اسلامیه[19] واقع شد فیما بین جناب مستطاب[20] فضایل و فواضل[21] اکتساب، نخبه العلماء الاطیاب[22]، اشرف الحاج، حاجی شیخ موسی [23] [8]
مهر: عبده موسی الحسینی
خلف[24] مرحمت پناه حاجی ملا محمد حسین ساکن زاویه زرند[25] و علیا جناب خِدرات و طهارت انتساب، اسوه العفایف، مکرمه، محترمه، بالغه[26] کامله، ثَیبه[27]عفیفه ،زهرا خانم بنت مرحوم جنّت [9] و رضوان جایگاه، طوبی و فردوس آرامگاه ،آقای حاجی ملا هادی طهرانی طاب ثراه[28] به صداق[29] مبلغ سیصد و ده تومان[30]  وجه ریال[31] 24 نخودی[32] موصوف که ده تومان از آن بابت هدیه یک مجلد کلام الله[10] خطی بوده باشد وسیصد تومان دیگر علی ذمه [33]الزوج ثابت است که عند مطالبتها[34] ادا نماید وفی ضمن العقد شرط شد که اختیار مکان با زوجه باشد[35] .وقع ذلک فی سابع عشر[36] شهر[37] ذی الحجه 1299 [11]
مهر: خوانده نمی‌شود.
سجل وقوعی:
بسم الله تعالی[1] قد وقعت المناکحه [2]المیمونه المبارکه علی الصداق[3] المعین المزاوجتها حصل فیه[4] لدی فی  شهر17 ذی حجه الحرام 1299[5]
مهر: عبده موسی الحسینی
سجل شهودی:
بسم الله تعالی [1] قد اخرت صیغه المناکحه المبارکه [2] المیمونه علی الصداق المعین المعلوم [3] حتی سطر فی ثامن عشر من ذی الحجه  الحرام 1299 [4]
مهر: افوض امری الی الله علی اکبر الحسینی