نگاهی به ماهیت و ارکان مساقات
نگاهی به ماهیت و ارکان مساقات
نگاهی به ماهیت و ارکان مساقات
مساقات به معنای آب دادن و سیراب کردن بوده و قراردادی میان صاحب درختان یا باغستان، با عامل است که متعهد می‌شود به درختان و باغ رسیدگی و آنها را آبیاری کند و درنهایت محصول به‌دست‌آمده به نسبتی که قبلاً توافق کرده بودند، میان هر دو تقسیم شود.
ماده 543 قانون مدنی می‌گوید «مساقات معامله‌ای است که بین صاحب درخت و امثال آن با عامل در مقابل حصه مشاع معین از ثمره واقع می‌شود که ثمره اعم از میوه، برگ و گل است»
تفاوت مزارعه با مساقات دراین است که در مزارعه زمین برای زراعت در اختیار عامل گذاشته می‌شود اما در مساقات، درختان مثمر جهت مراقبت، آبیاری و برداشت ثمره به عامل داده می‌شود.
ماهیت مساقات
مساقات یکی از عقود لازم است که بین مالک درخت و عامل منعقد می‌شود و فقط با رضایت متعاقدین یا از طریق اعمال خیار منفسخ می‌شود.
بر اساس این عقد، عامل در مقابل سهمی که از ثمره درختان دارد، انجام عملیاتی از قبیل آبیاری، سم‌پاشی، هرس و پیوندزنی و نظایر آن را در مدت معین بر عهده می‌گیرد.
عقد لازم مساقات مثل مزارعه منحل نمی‌شود؛ مگر به سبب اقاله یا فسخ به علت قانونی؛ بنابراین در صورت فوت هرکدام از مالک و عامل، ورثه قائم‌مقام مورث خواهد بود، اما اگر مساقات مقید به مباشرت عامل باشد، به فوت او عقد باطل می‌شود.
ارکان مساقات
هر معامله ازآن‌جهت که عقد به شمار می‌آید، دارای ارکانی است؛ بنابراین ارکان مساقات نیز عبارت‌اند از:
1- صیغه: ایجاب و قبول
ایجاب و قبول، دو انشا مرتبط با یکدیگرند که نخست ایجاب از سوی یکی از دو طرف عقد (موجب) انشا می‌شود و سپس قبول، از سوی دیگری (قابل) صورت می‌گیرد.
گفتن ایجاب و قبول، به هرگونه ای که دلالت بر معنای آن داشته باشد، صحیح است، زیرا درواقع انشا، حاکی از امر و قصدی نفسانی است که ابراز آن به هر شکلی صحیح است.
2- متعاملین: مالک و عامل
متعاملین یعنی مالک و عامل، دارای شرایطی هستند؛ ازجمله:
الف، ب، ج ـ بلوغ، عقل و اختیار: نابالغ (کودک)، مجنون و مکره (کسی که از روی اکراه، کاری را انجام داده باشد)، کارهایشان فاقد اعتبار شرعی است و جنبه حقوقی ندارد. شرط نام‌برده شده برای تمامی معامله‌کنندگان و در هر معامله‌ای الزامی است؛ چه آن معامله خریدوفروش باشد یا اجاره یا مساقات و مواردی ازاین‌دست.
د ـ عدم حجر: مالک نباید به سبب ورشکستگی یا سفاهت (عدم رشد) از تصرف (هرگونه استفاده و بهره‌برداری) دراموال خود ممنوع شده باشد.
نکته: این شرط فقط اختصاص به مالک دارد؛ زیرا کار کردن عامل به‌عنوان مساقات، تصرف مالی محسوب نمی‌شود.
ه ـ مالک باید ملکیت میوه و اصل درختان را باهم، یا میوه آنها را به‌تنهایی یا حداقل اختیار آنها را دارا باشد؛ زیرا در غیر این صورت معامله فضولی بوده و محکوم‌به بطلان است.
3- مورد معامله: درختان
الف ـ درختان مورد معامله و زمین باید معلوم و معین باشند.
ب ـ در مساقات، درختان میوه باید دارای ریشه ثابت باشند؛ بنابراین مساقات خربزه و خیار که ریشه ثابتی ندارند، صحیح نیست.
شرایط خاص عقد مساقات
ماده 545 قانون مدنی تصریح می‌کند «مقررات راجع به مزارعه که در مبحث قبل ذکرشده است، در مورد عقد مساقات نیز مرعی خواهد بود، مگر اینکه عامل نمی‌تواند بدون اجازه مالک، معامله را به دیگری واگذار یا با دیگری شرکت کند.»
موضوع عقد مساقات درختان مثمر است، مدت باید معین باشد، عامل عهده‌دار عملیاتی در ارتباط با درختان است و سهم عامل باید به‌طور مشاع از ثمره درختان معین شود.مدت مساقات باید معلوم بوده و کمتر از زمانی که میوه به دست می‌آید، نباشد. چون التزام طرفین به کاری که مدت آن مجهول باشد، ممکن نیست و اگر هم مدت کمتر باشد، با اصل معامله در تضاد است.
مدتی که در عقد مساقات معین می‌شود، باید به ماه و سال باشد و طوری تعیین شود که ثمره آنها به دست آید؛ بنابراین درختانی که در پاییز محصول می‌دهد، در زمستان محصولی نخواهد داد. قرارداد مساقات باید قبل از روییدن میوه منعقدشده باشد و اگر بعدازآن باشد، تنها در صورتی معامله صحیح است که درختان نیاز به کارهایی مثل آبیاری داشته باشند؛ در غیر این صورت، معامله صحیح نیست. در معامله، سهم هرکدام باید به‌صورت کسر مشاع، مانند نصف یا ثلث از میوه‌ها باشد و اگر قرار بگذارند که به‌عنوان‌مثال 500 کیلو از میوه‌ها برای مالک و بقیه برای کارگر باشد، معامله باطل است؛ زیرا قانون‌گذار این قیدها را لازم دانسته است.عامل باید در ثمره درختان سهیم شود، مالک در عقد مساقات نمی‌تواند تمام محصول را خود برداشت کند و به عامل اجرت بدهد؛ در حقیقت، چنین اقدامی خروج از عقد مساقات است.اگر طرفین عقد، قصد تقسیم امور باغبانی رادارند، کارهایی که قرار است مالک یا کارگر انجام دهند، باید مشخص شود. چون در صورت عدم تعیین نمی‌توان هیچ‌یک را به انجام آنها الزام کرد و درنتیجه معامله باطل است. در حقیقت، در عقد مساقات باید وظایف و عملیات عامل که همان باغبان است، مشخص و ذکر شود. انجام اعمالی که هرسال تکرار می‌شود، بر عهده عامل است و اعمالی که هرسال تکرار نمی‌شود، مگر در صورت پیش آمد حوادث، به عهده مالک است. به‌عنوان‌مثال، لایروبی قنات برای آبیاری و ساختن دیوار باغ ازجمله اموری است که بر عهده مالک است.
فسخ یا بطلان عقد مساقات
بر اساس ماده 544 قانون مدنی، «در هر مورد که مساقات باطل باشد یا فسخ شود، تمام ثمره، متعلق به مالک است و عامل، مستحق اجرت‌المثل خواهد بود.»
در عقد مساقات درختان غیر مثمر مثل زبان‌گنجشک، اقاقیا، چنار، بید و نظایر آن را نمی‌توان به عامل سپرد تا از آن مراقبت کند. درختان موضوع عقد، باید مثمر باشند، مثل درخت نخل، درخت انار، درخت سیب و گلابی و درختان مرکبات که هرکدام از این درختان چندین سال عمر می‌کنند.بوته‌هایی که دارای ریشه مستحکم هستند، مثل مو و تمشک می‌توانند مورد مساقات قرار گیرند همچنین درختان گل مثل گل سرخ که برای گلاب و عطر به کار می‌روند، در همین ردیف قرار دارند اما بوته‌هایی که طبیعتاً اقتضای بقای بیش از یک سال ندارند، مثل هندوانه، خربزه و خیار نمی‌توانند مورد مساقات قرار گیرند.
برای عقد مساقات لازم نیست طرف عقد مساقات مالک اصل درخت‌ها باشد، بلکه کافی است که مالک منافع آنها باشد.
منبع: روزنامه حمایت