نظام قضایی در دوره ساسانیان(قسمت 1)

نظام قضایی در دوره ساسانیان^{(قسمت 1)}

محمد زرنگ

 دولت ساسانی توسط اردشیر بابکان، پس از غلبه او بر اردلان پنجم آخرین پادشاه اشکانی، در سال 224 میلادی تشکیل شد و تمدن نوینی را در سرزمین ایران پی‌ریزی کرد که بیش از چهار قرن به حیات خود ادامه داد. دولت و جامعه ایرانی در عهد ساسانی از ویژگیهایی برخوردار بود که باعث ایجاد نظامها و تأسیسات اجتماعی، سیاسی و حقوقی بی‌نظیری شد. مهم‌ترین ویژگی دولت ساسانی، تمرکز قوی و استواری بود که در تشکیلات حکومتی ایجاد شد. اردشیر بابکان- مؤسس این سلسله- خود را وارث امپراطوری قدرتمند و متمرکز داریوش و مکمل سیاست اشکانیان در احیا و تجدید امپراطوری مشرق زمین که به‌وسیله اسکندر مقدونی مضمحل شده بود می‌دانست؛ بنابراین، تشکیلات متزلزل به‌جای مانده از عهد اشکانی را بهبود بخشید و با استحکام بخشیدن به رشته ارتباط و وابستگی ایلها و بلوکها به مرکز سلطنت و شاه، عظمت و اقتدار دولت ساسانی را تأمین کرد. او اداره امور کشور را در ولایات به نجبا و اشراف درجه دوم که به شاه وفادار بودند، سپرد و مناصب مهم به‌طور موروثی در هفت دودمان نخستین تمرکز یافت. تمرکز تشکیلات موجب ایجاد نظام اداری و قضایی بود که در نوع خود بسیار پیچیده و پیشرفته بود.

یکی دیگر از ویژگیهای جامعه ساسانی ترویج و نفوذ آیین زردشتی به‌عنوان دین رسمی بود، به‌نحوی‌که در هیچ‌یک از ادوار ایران باستان تا این اندازه مذهب با سیاست آمیختگی نداشت. سیاست دینی و دولت مذهبی، ‌آثار و پیامدهای قابل‌توجهی را در نظام قضایی ایجاد می‌کرد. ازجمله اینکه موبدان و روحانیون مذهبی تصدی امور قضایی را در دست گرفتند و جرایم مذهبی همانند کفر و الحاد شدیدترین مجازاتها را به دنبال داشت. ویژگی دیگر جامعه ساسانی، طبقاتی بودن آن بود. مراتب و درجات به‌قدری عمیق و ریشه‌دار بود که ارتقا از درجه پایین به درجه بالاتر عملاً محال بود، مگر اینکه شاه آن را اجازه دهد. بنابراین قضاوت نیز عملاً در اختیار طبقات خاصی قرار داشت و اشغال منصب قضا به‌وسیله طبقات پایین عملاً غیرممکن بود. خوشبختانه در خصوص نام قضایی ساسانی اسناد و مدارک کافی در دست است که از لابه‌لای آنها وضع دادگستری و رسیدگی به دعاوی و اصول و قوانین دوره ساسانی روشن می‌شود. کتب پهلوی و نوشته‌های مورخین یونانی، رومی و نویسندگان دوره اسلامی،‌ همچنین تحقیقات خاورشناسان خارجی منابع عمده تاریخ عهد ساسانی است. بنابراین اطلاعات ما در مورد نظام قضایی این دوره از غنا و وسعت بیشتری نسبت به ادوار پیشین برخوردار است.

گفتار اول: متون حقوقی دوره ساسانی

نظام قضایی دوره ساسانی به دلیل وجود متون و مجموعه‌هایی که دربرگیرنده مقررات حقوقی و اصول و قواعد قضایی است، از ادوار دیگر تاریخ ایران متمایز است و این امر سبب شناسایی بهتر و عمیق‌تر نظام قضایی این دوره می‌شود. اگرچه متون حقوقی در این دوره، همانند قوانین و مقررات امروزی از انسجام کافی برخوردار نبوده است، باوجوداین، در نوع خود کم‌نظیر و از اهمیت خاصی برخوردار است.

الف- اوستا و تفاسیر آن

کتاب مذهبی اوستا که یکی از قدیمی‌ترین کتب مذهبی به شمار می‌رود، به‌منزله دایره‌المعارفی از علوم و معارف زمان ساسانی است. در آغاز، این کتاب مقدس در 21 نسک (بخش) تنظیم شده بود. نسخ اولیه آن که در عهد هخامنشی نوشته شده بود، از بین رفت و بعداً در عهد اشکانی به‌منظور مقابله بانفوذ و پیشروی آیین مسیحیت، به دستور بلاش اول اوستای پراکنده جمع‌آوری شد، ولی اقدام اساسی برای جمع‌آوری و تنظیم اوستا، در دوره ساسانی در زمان اردشیر بابکان صورت گرفت. اردشیر به هیربدهیربدان فرمان داد که متون پراکنده اوستای عهد اشکانی را جمع‌آوری کند تا ‌آن را کتاب رسمی و قانونی قرار دهد، ولی به دلیل وقوع اختلافهای مذهبی، شاهپور اول رونوشتی از اوستای تنسر را در معبر آذرگشسب نهاد، اما مجادلات مذهبی پایان نیافت تا اینکه شاهپور دوم برای ختم این گفتگوها مجمعی به ریاست آذرند -موبد بزرگ- تشکیل داد. این مجمع متن قطعی اوستا را تصویب کرد و آن را همانند نسخ اولیه به 21 نسک تقسیم کرد. این مجموعه که اوستای ساسانی نامیده می‌شود، یکی از منابع حقوق و قضاوت در عهد ساسانی بود. مجموعه نسکهای اوستا بعداً در قرن سوم هجری (نهم میلادی) در زمان مأمون عباسی در کتابی تحت عنوان «دینکرت» (کارهای دینی) توسط یکی از پیشوایان بزرگ زردشتی، به‌طور خلاصه تدوین یافت. در این کتاب نسکهای مربوط به مبدأ و معاد و عالم تکوین در چند کلمه خلاصه شده است، حال‌آن‌که اطلاعات مبسوطی راجع به نسکهای حقوقی به دست می‌دهد. کتاب دینکرت از روی اوستای ساسانی و تفاسیر آن تلخیص شده بود. آنچه از این کتاب بر می‌آید این است که چندین نسک اوستا شامل مسایل حقوقی، بوده که توسط فقها و حقوقدانان تفسیر شده است. بنابراین، اصول قضایی که در دینکرت آمده غالباً مأخذ از آرای مفسرین قدیم اوستا و طرز عمل قضایی زمان ساسانیان است. مهمترین نسک حقوقی اوستا نسک «اتیک» است که خلاصه‌ای از آن در کتاب دینکرت آمده است و این نسک و نسکهای دیگر مقرراتی راجع به اصول قضایی و روابط حقوقی و مقررات مربوط به بزه‌کاران و انواع مختلف دعاوی و طریق رسیدگی و … را در بردارد. بنابراین، کتاب دینی اوستا علاوه بر ادعیه و اذکار دینی، مسائل حقوقی را نیز مورد توجه قرار داده است که همراه با تفسیر آن که توسط روحانیون و حقوق‌دانان زردشتی صورت گرفته از منابع اصلی قضاوت در عهد ساسانی به شمار می‌آید. قواعد و مقررات حقوقی اوستا، بیشتر در زمینه حقوق خصوصی، به ویژه حقوق خانواده و احوال شخصیه، روابط حقوقی افراد با یکدیگر و بعضی مسایل جزایی تنظیم شده بود.

کتاب مقدس اوستا به پنج بخش تقسیم می‌شد. بخش سوم آن تحت عنوان «وندیداد» (قانون ضد دیو) مشتمل بر احکام و مقررات حقوقی بود. این کتاب دارای 2 باب و هر باب مشتمل بر چند بند یا ماده است. مهمترین احکام حقوقی این کتاب عبارت بود از: احکام تعدی و تجاوز، قتل، مجازات ترک ازدواج، مجازات آزار و اذیت حیوانات و تشدید مجازات در صورت تکرار و تعدد جرم.

ب- ماتیکان هزار دادستانان

یکی از معتبرترین و ارزشمندترین متون حقوقی به جای مانده از دوره ساسانی کتاب ماتیکان هزار دادستان ‌(گزارش هزار فتوای قضایی) است.

اصل مطالب ماتیکان هزار دادستان مربوط به دوره ساسانی است که بر اساس آثار و مدارک آن دوره تألیف شده است. ماتیکان هزار دادستان به خط پهلوی -که معمول کتب قدیم زردشتی است- نوشته شده و ظاهراً در زمان خسرو پرویز توشیح شده است.

این اثر گران‌قدر حقوقی توسط بارتلمه خاورشناس بزرگ آلمانی به زبان آ‌لمانی ترجمه شده است. هر یک از این ترجمه‌ها به سبک و سیاق خاصی ترجمه شده است. مزیت ترجمه بارتلمه این است که متن پهلوی را همراه متن آلمانی آن آورده و این امر از جهت شناخت زبان پهلوی بسیار مفید است. این کتاب شامل مقررات حقوقی و رویه‌های قضایی دوره ساسانی است. موضوعات این کتاب عبارت است از: قواعد مربوط به حقوق اساسی، مسؤولیت و اطاعت پادشاه از محکمه، نظارت ملت بر کار پادشاه، محاکم مذهبی و وظایف آنها، خانواده، فرزندخواندگی، جایگاه زن، نکاح در ایران قدیم، رابطه زن و شوهر، مقررات طلاق، روابط تجاری و معاملات، حقوق مالکیت، ارث، وصیت،‌ وقف، هبه، خرید و فروش، مصادره، اجاره، وام وثیقه و ضمان بانکداری. همان‌طور که ملاحظه می‌گردد بیشتر مندرجات این کتاب مربوط به حقوق مدنی است.

ج- داتستان دینیک

کتاب دیگری که درباره احکام قضایی و حقوقی دوره ساسانی بحث می‌کند کتاب داتستان دینیک است که در برگیرنده پاسخهای موبد بزرگ فارس و کرمان به پرسشهای مختلف دینی، اخلاقی و قضایی است که از طرف میترو خورشید و دیگر زردتشتیان مطرح شده است. متیرو خورشید در نامه‌ای، 92 سوال مذهبی از موبد بزرگ فارس و کرمان پرسیده است که بعضی از این سؤالها جنبه حقوقی داشته و در خصوص داد و ستد مشروع و نامشروع، فرزندخواندگی، قیمومیت، نکاح با اقارب، گناه زنا و لواط بوده است. این کتاب توسط مستشرق بزرگ انگلیسی دکتر وست در سال 1882 از پهلوی به انگلیسی ترجمه شده است.

د- مجموعه عیسوبخت (رهایی یافته توسط مسیح)

این کتاب در قرن هشتم میلادی توسط رئیس نصارای ایران ترجمه شده است. اصل کتاب به زبان پهلوی بوده و فعلاً ترجمه سریانی آن در دست است. اکثر منابع این کتاب با کتاب ماتیکان هزار دادستان یکی است. این مجموعه دربرگیرنده احکام و مقررات مربوط به حقوق خانواده است. به اعتقاد کریستن سن، مؤلف مسیحی این کتاب قواعد حقوقی ایران را تغییر داده است تا با اوضاع و احوال همکیشان او متناسب باشد.

هـ- نامه تنسر

تنسر در زمان اردشیر بابکان، هیربدهیربدان (رئیس نگهبانان آ‌تشکده) و مشاور اردشیر بود. او همان کسی است که به دستور اردشیر متنهای مقدس زردشتی را گردآوری کرد و اوستای فراموش شده را تدوین و تجدید نمود. نامه تنسر جوابیه تنسر به پادشاه ارمنستان بوده که ضمن ترغیب و تشویق او به اطاعت از اردشیر، نکات بسیار مهم اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و حقوقی را به او یادآور شده است. مطالب حقوقی آن در بخشهای مختلف این تحقیق مورد بررسی قرار خواهد گرفت. کریست سن مؤلف کتاب «ایران در زمان ساسانیان» این رساله را یکی از منابع درجه اول خود دانسته و از آن استفاده زیادی کرده است.

 ادامه دارد