مقایسه ارث زن و مرد در تمدنهای بزرگ جهان

تاریخ مکتوب بشر گواه نقش تعیین‌کننده قوانین مربوط به ارث در حراست و انتقال مشروع اموال است. درواقع باید گفت که بشریت با اذعان به این امر که نقش اموال فرد با مرگ او پایان نمی‌پذیرد، همواره درصدد تنظیم رژیم حقوقی حاکم بر اموال متوفی برآمده است. این تلاش را در عموم تمدنهای مطرح جهان می‌توان نظاره کرد، اگرچه در تمدنهای مختلف حاصل یکسانی در پی نداشته است و گزارش مختصر آن به‌قرار زیر است:
1- تمدن روم
بر طبق الواح دوازده‌گانه ژوستی نیانوس، امپراتور روم، که از کهن‌ترین اسناد تاریخی حقوق رم است، دختران و زنان بطور کلی از ارث محروم بودند و میراث فقط به اولاد ذکور تعلق داشت. هیچ‌کس حق نداشت که حتی، تنها فرزند دختر و ازدواج‌نکرده خود را وارث خویش قرار دهد. اگر پدری تنها چند دختر داشت، می‌بایست برای یکی از آنها شوهر اختیار کند تا شوهر او را وارث خود قرار دهد. در رم قدیم زن نه‌تنها از ارث محروم بود، بلکه اصولاً فاقد اهلیت و محجور بشمار می‌رفت و باید در تحت قیمومت شوهر، برادر، پسر و یا یکی از اقوام ذکور منسوب به شوهر قرار می‌گرفت، و در این میان شوهر بر دیگران مقدم بود.
2- تمدن بابل
در بابل بر اساس قانون حمورابی پدر حق داشت، وصیت کند که اموال غیرمنقول او را به پسر موردعلاقه و محبوبش بدهند. و دختر هنگامی حق دریافت ارث را داشت که جهیزیه نگرفته باشد. زن نیز از دارایی شوهر تنها مقداری به‌عنوان هدیه دریافت می‌کرد و از ارث بردن محروم بود.
3- تمدن ایران باستان
در تمدن ایران باستان اصولاً زن بخشی از اموال و دارایی مرد به شمار می‌آمد. در میان نژاد آریایی محرومیت دختران از ارث یک قاعده بود. ولی هرگاه پدر می‌مرد و دختر ازدواج‌نکرده بود، می‌توانست از ترکه پدر به‌اندازه نصف سهم پسر، برخوردار گردد. در این نظام از میان زنان تنها ممکن بود که محبوب‌ترین آنها به‌عنوان یکی از پسران شوهر بشمار آمده و از او ارث ببرد.
4- تمدن چین و ژاپن
در چین و ژاپن بویژه در عصر کنفوسیوس، پدر، مالک زن و فرزندان بشمار می‌رفت و حتی او حق داشت، آنها را بکشد. گاهی زن وظیفه داشت، جهت اثبات وفاداری به شوهر، خود را بکشد. مادران همواره آرزوی داشتن پسر را می‌کردند. دختران از ارث محروم بوده و اگر همه فرزندان پدر دختر بودند، پدر پسری را به فرزندی قبول کرده و او را وارث خود قرار می‌داد.
5- تمدن هند
در تمدن هندی بر طبق مجموعه قوانین «مانو» زن از ارث محروم بوده و تحت قیمومت مرد قرار داشت. در برخی قبایل هندی، زن پس از شوهرش به‌عنوان ترکه به ارث می‌رسید و یا بر اساس رسم «ساتی » به همراه جسد شوهرش در آتش سوزانده می‌شد و یا او را خفه کرده و به همراه شوهرش در گور می‌نهادند و این امر نشانه اعلام وفاداری به شوهرش بود. حتی در برخی قبابل هندی زن حکم دام را داشت و در بین ورثه تقسیم می‌شد.
به نظر می‌رسد که در نظامهای عمده حقوقی و بویژه قطبهای حقوقی غرب از قبیل حقوق فرانسه، انگلیس، امریکا، آلمان و غیره به دلیل وجود رژیم حقوقی برابر در ارث زن و مرد و متأثر بودن احوال شخصیه از مقررات مذهبی در عموم نظامهای حقوقی و هماهنگ بودن قواعد ارث مسیحیت با تحولات دوران معاصر در حقوق زنان شاهد اختلاف مبتنی بر جنسیت در تقسیم ارثیه نیستیم  و کسانی که از تحولات اصلاحی حقوق زنان در این نظامها گزارش داده‌اند، به وجود تفاوتهای مبتنی بر جنسیت، در ارث زن و مرد اشاره‌ای
نکرده‌اند.
6- تمدن عرب قبل از اسلام
در تمدن عربی قبل از اسلام، توارث بر اساس جنگاوری و سلحشوری استوار بود. برخی اسباب ارث در نزد عرب جاهلی را، قرابت، مرد بودن، بلوغ و قدرت حمل سلاح و… دانسته‌اند. به‌این‌ترتیب در این تمدن زنان و کودکان از ارث بهره‌ای نمی‌بردند. پس از مرگ شوهر، همسر او همانند سایر اموال متوفی به ارث می‌رسید و هر یک از وراث ذکور می‌توانست با افکندن پارچه‌ای بر خیمه زن، او را به تصاحب خود درآورد، به همسری برگزیند، بفروشد، و یا زنده بگور نماید. بهترین گواه بر حاکمیت این رژیم حقوقی بر ارث زن و مرد در تمدن عرب جاهلی ماجرایی است که در صدر اسلام اتفاق افتاده است.
مردی انصاری از دنیا رفت، درحالی‌که دارای یک همسر و دختر بود، برادر متوفی تمامی ترکه برادر را به خود اختصاص داد و چیزی به همسر و دختر متوفی نداد. آنها به نزد پیامبر اسلام (ص) شکایت بردند. استدلال برادر متوفی چنین بود: چون دختر و همسر متوفی قادر به سوارکاری و جنگ با دشمن نیستند، بنابراین بهره‌ای از ارث ندارند. این استدلال به‌خوبی نشان‌دهنده وضعیت ارث زن در تمدن عرب قبل از اسلام است.
البته پیرو این ماجرا خداوند این رژیم حقوقی را ملغی نموده و اعلام فرمود: «برای مردان، ازآنچه پدر و مادر و خویشاوندان (آنان) بر جای گذاشته‌اند، سهمی است، و برای زنان (نیز) ازآنچه پدر و مادر و خویشاوندان (آنان) بر جای گذاشته‌اند سهمی (خواهد برد) – خواه آن (مال) کم باشد یا زیاد – نصیب هر کس مفروض شده است.»
با این سیر اجمالی، به بررسی مقایسه‌ای ارث زن و مرد در تمدنهای نامدار جهان پایان می‌دهیم، به نظر می‌رسد که همین مختصر گویای همه ناگفته‌ها خواهد بود و وضع حقوقی مالی زن، بویژه ارثیه او را در این تمدنها به نیکی نشان می‌دهد.
منبع: فصلنامه نامه مفید، شماره 29,نوشته: دیلمی، احمد