مسئولیت پزشکان در برابر آسیبهای ناشی از درمان

مراجعه به پزشک اولین کاری است که هر مبتلای به درد انجام می‌دهد و اگر درمان و معالجه مستلزم مداوای همراه با بستری و یا اعمال جراحی باشد حتماً از بیمار تعهدی میگیرند که (هرچه شد به عهده بیمار است) آیا چنین برگه‌ای را امضا کنید؟ آیا عواقب آن را میدانید؟ ما در این نوشته به این مطلب پاسخ می‌دهیم.

مسئولیت پزشکان در مقابل آسیبهای ناشی از درمان
‌اقدامات درمانی که به‌وسیله پزشک صورت می‌گیرد درواقع نوعی تصرف در جان دیگری است، بنابراین برای انجام این کار می‌بایست جواز داشته باشند. داشتن جواز در این مورد نیز مستلزم برخورداری از شرایط خاص است به‌نحوی‌که اگر این تصرفات توسط فردی غیر مسوول و غیرمتخصص صورت گیرد، انجام این کار علاوه بر جبران خسارت، دارای مجازات نیز هست.
خبرنگار دنیای حقوق به نقل از پایگاه آموزشی مهداد: مسوولیت پزشک در اقداماتی که برای درمان و معالجه طبی به عمل می‌آورد یکی از مواردی است که عموم مردم کمتر با آن آشنا هستند. هنگام مراجعه بیمار به پزشک، چه او و چه اطرافیانش معمولاً به خاطر فشارها و استرس‌های ناشی از بیماری، قادر به اخذ تصمیم صحیح نیستند و به همین جهت بدون مطالعه ورقه‌ای را که از سوی مراکز درمانی در اختیارشان قرار می‌گیرد امضا می‌کنند بی‌آنکه از آثار و عواقب این کارآگاه باشند.
مسوولیت پزشک در جریان درمان از دو جهت قابل‌بررسی است. یکی از جهت مسوولیت پزشک نسبت به اصل طبابت و جراحی و دیگری مسوولیت او نسبت به آسیب‌های ناشی از درمان.
۱- مسوولیت پزشک نسبت به اصل طبابت و جراحی:
اقدامات درمانی که به‌وسیله پزشک صورت می‌گیرد درواقع نوعی تصرف در جان دیگری است، بنابراین برای انجام این کار می‌بایست جواز داشته باشد. داشتن جواز در این مورد نیز مستلزم برخورداری از شرایط خاص است به‌نحوی‌که اگر این تصرفات توسط فردی غیر مسوول و غیرمتخصص صورت گیرد، انجام این کار علاوه بر جبران خسارت، دارای مجازات نیز است. برای مثال مطابق قانون مربوط به امور پزشکی و دارویی و مواد خوردنی و آشامیدنی، هر کس بدون داشتن پروانه رسمی به امور پزشکی اشتغال ورزد، بلافاصله محل کار او تعطیل و به حبس و جزای نقدی محکوم می‌شود.
برابر ماده ۵۹ قانون مجازات اسلامی هر نوع عمل جراحی یا طبی مشروع که با رضایت شخص، اولیاء، سرپرستان یا نمایندگان قانونی وی و با رعایت موازین فنی، علمی و نظام‌های دولتی انجام شود جرم محسوب نمی‌شود و در موارد فوری نیز اخذ رضایت ضروری نیست.
قانون در این ماده در مقام بیان شرایط جواز تصرف و اعمال پزشک در هنگام درمان است و در این مورد صرفاً عمل طبابت (صرف‌نظر از نتایج احتمالی آن) موردتوجه قانونگذاری قرارگرفته است، بنابراین عملیات پزشک اعم از جراحی یا هر اقدام دیگر پزشکی که بر روی بیمار انجام می‌شود، تنها درصورتی‌که آن اعمال قانونی و با مجوز و اذن و رضایت بیمار یا سرپرست او و بدون خطا انجام شود جرم محسوب نمی‌شود و اگر هر یک از این شرایط موجود نباشد، پزشک نسبت به عمل درمان و کارهایی که انجام می‌دهد ضامن و مسوول خواهد بود؛ بنابراین اجازه بیمار فقط در جواز و مشروعیت عمل طبیب یعنی درمان مؤثر است و به صدمات احتمالی و اتفاقی ناشی از درمان مربوط نمی‌شود.
۲- مسوولیت پزشک نسبت به صدمات و آسیب‌های ناشی از درمان
اگر اقدامات پزشک علیرغم رعایت مقررات و احتیاط‌های لازم و بدون ارتکاب هیچ خطایی موجب مرگ بیمار یا آسیب‌های غیرمتعارف شود، آیا بازهم پزشک مسوول نتیجه اعمال خود است؟
بدیهی است که اگر پزشک صلاحیت و مهارت عملی و علمی لازم را نداشته باشد یا باوجود مهارت بدون اجازه بیمار یا سرپرست او اقدام به درمان کند ولی عمل او به‌طور اتفاقی موجب قوت یا صدمه بیمار شود، مسوول است همچنین درباره مسوولیت پزشکی که باوجود اجازه درمان و رعایت همه موازین تخصصی اقدام کرده ولی عمل او به‌طور اتفاقی موجب قوت یا صدمه شود، قانون پزشک را مسوول و ضامن می‌داند برابر ماده ۳۱۹ قانون مجازات اسلامی، هرگاه پزشکی گرچه حاذق و متخصص باشد در معالجه‌هایی که شخصاً انجام می‌دهد یا دستور آن را صادر می‌کند هرچند با اجازه مریض یا سرپرست او باشد باعث تلف جان یا نقص عضو یا خسارت مالی شود، ضامن است.
البته اگر فوت یا صدمه ناشی از عمل پزشک نباشد برای مثال از سرایت بیماری نشات گرفته باشد، پزشک مسوول نخواهد بود.
۳- برائت پرشک:
همانطور که گفتیم، اقدامات پزشک درصورتی‌که به‌رغم رعایت موازین فنی منتهی به فوت یا صدمه شود، موجب مسوولیت خواهد بود ولی اگر بیمار پزشک را پیش از اقدام به درمان ابراء و بری الذمه کند، این امر موجب عدم مسوولیت پزشک خواهد بود. ماده ۶۰ قانون مجازات اسلامی در این خصوص می‌گوید:
چنانچه طبیب قبل از شروع به درمان یا اعمال جراحی از مریض یا ولی او برائت حاصل کرده باشد، ضامن خسارت جانی یا مالی یا نقص عضو نیست و در موارد فوری که اجازه گرفتن ممکن نباشد طبیب ضامن نیست.
ازاین‌رو اگر بیمار عاقل و بالغ شخصاً و در مورد صغیر و مجنون اگر سرپرست قانونی او پزشک را پیش از درمان ابراء کند، پزشک در صورت رعایت موازین و داشتن مهارت‌های فنی و عملی، مسوولیتی ندارد به همین علت است که در مراکز درمانی پیش از عمل جراحی شاهد هستیم که از بیمار و همراه او در ذیل ورقه‌ای که مطالب آن دربرگیرنده برائت پزشک از مسوولیت است امضا یا اثرانگشت گرفته می‌شود.
البته در مورد ختنه کردن حکم خاصی در قانون مجازات اسلامی آمده که برگرفته از نظرات فقهی (تحریرالوسیله حضرت امام خمینی (ره) جلد دوم ص ۵۶۱) است. برابر ماده ۲۲۰ قانون مجازات اسلامی هرگاه ختنه کننده در اثر بریدن بیش از مقدار لازم موجب جنایت یا خسارت شود ضامن است هرچند ماهر بوده باشد. در اینجا پزشک نیاز به اخذ برائت از شخص یا سرپرست او ندارد زیرا آنچه که موجب مسوولیت او می‌شود، اقدامات غیرمتعارف و خارج از حد معمول و به‌اصطلاح همراه با تعدی و تفریط است.
ازاین‌رو مسوولیت پزشک را می‌توان به‌صورت زیر و در قالب یک مثال خلاصه و بررسی کرد:
آقای (الف) برای جراحی شکستگی استخوان به بیمارستان … مراجعه می‌کند و با تشخیص پزشک و انجام معاینات و آزمایش‌های معمول و با رعایت آیین‌نامه و مقررات مربوط به اتاق عمل می‌رود، قبل از جراحی ورقه‌ای از سوی او همراه‌اش که فرزند ارشد اوست امضا می‌شود.
مفاد آن ورقه دلالت بر آن دارد که به پزشک جراح اجازه می‌دهد تا بر روی پای او جراحی کند و پزشک با اجازه بیمار یا بدون رعایت این کار را انجام دهد، مسوول خواهد بود.
حالت دوم: چنانچه پزشک با اجازه بیمار یا سرپرست او مبادرت به جراحی کند و دارای صلاحیت و مهارت علمی هم باشد ولی از بیمار برائت نگرفته باشد و عمل او اتفاقاً موجب فوت یا نقص عضو مریض شود، مسوول خواهد بود.
حالت سوم: اگر پزشک با اجازه بیمار یا سرپرست او مبادرت به جراحی کند و دارای صلاحیت علمی و مهارت لازم باشد و از بیمار هم برائت گرفته باشد ولی مقررات و نظام‌های مربوط به جراحی را رعایت نکرده باشد، مسوول است.
بنابراین اخذ برائت و رضایت در صورتی مؤثر است که پزشک هم دارای صلاحیت باشد و هم نظام‌ها و مقررات مربوط به عمل را رعایت کرده باشد. پایگاه آموزشی مهداد