عوامل دخیل در اضرار و تبیین ملاک تمییز آنها

عوامل دخیل در اضرار و تبیین ملاک تمییز آنها

نویسندگان: محمدهادی صادقی، محمد میرزایی

چکیده

عوامل دخیل در حدوث نتیجه زیان‌بار، از سه قسم خارج نیست که عبارت‌اند از: علت، سبب و شرط؛ ولی عوامل مؤثر در ضمان فقط به «سبب» و «علت» منحصر است. تمییز این مفاهیم از یکدیگر به دلیل عدم ارائه معیار ممیزه و تشابهات فراوان، در مواردی پیچیدگیهای فراوانی دارد. در این نوشتار با توجه به آثار مترتب بر مداخله هریک از صورتهای مذکور و به‌منظور تشخیص و تفکیک آنها از یکدیگر، «تأثیر» و ماهیت واقعی آن به‌عنوان ملاک و وجه تمییز اصلی محسوب می‌گردد و معیارهای فرعی دیگر یعنی «عدوان»، به‌عنوان مقدمه تأثیر و «رابطه استناد» به‌عنوان مجرای تأثیر، معرفی می‌گردند. بر این اساس، علت عامل مؤثری قلمداد می‌شود که عدوانش به‌صورت نوعی، حتماً موجود و نفساً، تأثیر مستقیم در اضرار دارد؛ بنابراین رابطه استناد میان آن و نتیجه زیان‌بار برقرار است. سبب نیز عامل مؤثری است که تحقق نتیجه، نه به‌طور مستقیم از نفس وجودی آن، بلکه از اثرش حاصل‌شده، عدوانش به‌صورت بالقوه موجود و به نحو نسبی و با توجه به شرایط، قابلیت حدوث و فعلیت می‌یابد. رابطه استناد نیز به‌عنوان مجرای سریان تأثیر، زمانی برقرار می‌شود که تأثیر سبب بر اضرار، به فعلیت برسد. هم‌چنین شرط، عامل غیر مؤثری است که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، تأثیری بر اضرار ندارد و عدوان نیز در آن به‌طور نوعی یا نسبی موجود نیست؛ بنابراین هرگز مؤثر در تحقق نتیجه نبوده، به دلیل فقدان تأثیر، توانایی به جریان انداختن رابطه استناد را به‌عنوان مجرای تأثیر، ندارد.

کلیدواژگان: علت، سبب، شرط، عدوان، تأثیر

فصلنامه تخصصی حقوق اسلامی (فقه و حقوق سابق) شماره 48 بهار 1395