ضرورت وجود دستگاه قضایی در جامعه
ضرورت وجود دستگاه قضایی در جامعه
اسلام، بهعنوان آخرین و کاملترین دین الهی، برقراری عدل و برابری میان مردم جامعه را امری لازم و تشکیل دستگاه قضاوت باهدف برپایی عدالت را پیشنیاز آن میداند. شرایط قضاوت در جامعه اسلامی، بهگونهای وضعشده است که جان و مال و ناموس مردم به دست افراد ناشایست نیفتد و حقوق فرد و جامعه فدای غرضورزیها و خواستههای شخصی یا گروههای سودجو و منحرف نشود شایانذکر است که اسلام، پیش از هر چیز، مردم را از درگیری و کشمکش نهی میکند، چنانکه حضرت علی علیهالسلام دراینباره میفرماید:
ایّام وَ الْمِراءَ وَ الْخُصُومَهَ فَاِنَّهما یُمْرِضانِ الْقُلُوبَ عَلَی الاْخْوانِ وَ یَنْبُتُ عَلَیْهِما النِّفاقَ.
از اختلاف و نزاع دوریکنید؛ زیرا نزاع، قلبهای برادران دینی را نسبت به یکدیگر بیمار میکند و در آنها خار نفاق میرویاند.
بشر موجودی اجتماعی است، ولی نوع فکر و عمل همه افراد بشر یکسان نیست. بهناچار در درگیریها یا اختلافسلیقهها، داوری و محاکمه ضرورت مییابد. جامعه شناسان بر این باورند که در جوامع انسانی، همواره حدی از تعارض وجود دارد که سبب بالندگی و پویایی جامعه میشود، ولی اگر تعارض از مرز خود فراتر رفت، بهعنوان آسیب بزرگ اجتماعی، ضربههای مهلکی بر پیکر اجتماع وارد میسازد. ازاینرو، لازم است که همواره افرادی در پستها و موقعیتهای گوناگون، تعارضهای بیمارگونه و آسیبزا را در جامعه، شناسایی و آنها را فوری حل کنند تا از این رهگذر، بزرگترین کارکرد و وظیفه نظام سیاسی که همانا حفظ تعادل نظام اجتماعی است، عملی شود. یکی از شغلهایی که میتواند در این زمینه مؤثر و راه گشا باشد، قضاوت است. دین مبین اسلام نیز برای رفع مشکلات و گرفتاریهای اجتماعی، وجود افراد باصلاحیت و شایسته را در امر قضاوت ضروری میداند. حضرت علی علیهالسلام دراینباره میفرماید: «خَیْرُ النّاس قُضاهُ الْحَقِّ؛ بهترین مردم، کسانی هستند
که عادلانه قضاوت کنند.»
بنا براین
-وجود دستگاه قضایی در جامعه اسلامی، برای حل تعارضهای بیمارگونه و آسیبزا ضرورت دارد.
– اسلام برای رفع درگیریها، وجود قاضیان صالح و عادل را لازم میداند.
سیمای قاضی از دیدگاه حضرت علی علیهالسلام
امیرالمؤمنین علی علیهالسلام درباره تشخیص افرادی که برای قضاوت صلاحیت دارند، به مالک اشتر چنین میفرماید:
از میام مردم، برترین فرد نزد خود را برای قضاوت انتخاب کن؛ کسانی که مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نیاورد و برخورد مخالفان با یکدیگر، او را خشمناک نسازد؛ در اشتباهاتش پافشاری نکند و بازگشت بهحق پس از آگاهی، برای او دشوار نباشد؛ طمع را از دل ریشهکن کند و در شناخت مطالب به تحقیقی اندک رضایت ندهد؛ در شبههها از همه بااحتیاط تر عمل کند و در یافتن دلیل، اصرار او از همه بیشتر باشد؛ از مراجعه پیاپی شاکیان خسته نشود؛ در کشف امور از همه شکیباتر و پس از آشکار شدن حقیقت، در فصل خصومت از همه برندهتر باشد؛ کسی که ستایش فراوان، او را فریب ندهد و چربزبانی، او را منحرف نسازد و چنین کسانی بسیار اندکند.
بنابراین
– تأکید حضرت علی علیهالسلام بر وجود ویژگیهای برجسته اخلاقی هنگام انتخاب قاضی.
– اندک بودن کسانی که به همه زیورهای اخلاقی قضاوت آراستهاند.
نظر اسلام درباره قاضیان ستمگر
اسلام، قضاوت غیرعادلانه را بهشدت محکوم و قاضیان ستمگر را بازخواست میکند، چنانکه خداوند در سه آیه از سوره مائده، چنین افرادی را کافر، ستمگر و فاسق معرفی کرده است:
1- «وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ».(مائده: 44)
2- «وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ». (مائده:45)
3- «وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ». (مائده: 47)
امام صادق علیهالسلام دراینباره میفرماید:
مَنْ حَکَم فی در همین بِغَیْرِ ما اَنْزَلَ اللّهُ فَقَدْ کَفَرَ.
کسی که درباره دو درهم به غیر آنچه خدا فرموده حکم کند، کافر است.
آن حضرت، نتیجه قضاوت نادرست و ستمگرانه را قطع رحمت الهی میداند و میفرماید:
وَ اِذا جارَ الْحُکّامُ فِی الْقَضاءِ اُمْسِکَ القَطر مِنَ السَّماء.
چنانچه حاکمان در حکم خود ستم بورزند، آسمان از باریدن باران خودداری میکند.
بنابراین
1- در قرآن کریم، قاضیان ستمگر به کفرورزی، ستم و فسق متهم شدهاند.
2- امام صادق علیهالسلام، قضاوت ناعادلانه را در حد کفر ورزیدن و موجب قطع باران رحمت الهی میداند.
موقعیت حساس قاضی در اسلام
در اسلام به امر خطیر قضاوت، اهمیت ویژهای دادهشده و شغل قاضی از حرفههای بسیار مهم و حساس جامعه به شمار آمده است. پیامبر اسلام میفرماید:
لِسانُ الْقاضی بَیْنَ الْجَمْرَتَیْنِ مِنْ نارٍ حَتّی یَقْضی بَیْنَ النّاسِ فَاِمّا اِلَی الْجَنَّهِ وَ اِمّا اِلَی النّارِ.
زبان قاضی میان دو شعله آتش است تا اینکه میان مردم حکم کند و سرنوشت او معین شود. چنانچه عادلانه حکم کند، بهسوی بهشت و اگر ستم کند، بهسوی دوزخ شتافته است.
در همین باره، رسول خدا صلیالله علیه و آله به قاضیان سفارش میکند:
هر کس خواست میان مردم قضاوت کند، باید میان آنها ازهرجهت عدالت را رعایت کند، بهگونهای که ازنظر نگاه کردن و اشاره کردن و تعیین مکان نیز میان آنها فرق نگذارد و صدای خود را بر یکی بلند نکند، مگر اینکه با دیگری نیز همینگونه صحبت کند.
حضرت علی علیهالسلام، ابوالاسود دئلی را برای انجام دادن محاکمهای، بهعنوان وکیل خویش انتخاب، ولی پیش از پایان یافتن محکمه، او را عزل کرد. وقتی ابوالاسود سبب را پرسید، حضرت در پاسخ فرمود: «دیدم صدای تو بلندتر از صدای رفیق توست».
بنابراین
1- قضاوت عادلانه، راهی بهسوی بهشت و قضاوت ناعادلانه، راهی بهسوی دوزخ است.
2- تأکید آموزههای اسلامی بر رعایت عدالت در قضاوت، حتی در نگاه و لحن کلام.
انواع قاضی از دیدگاه امام جعفر صادق علیهالسلام
امام صادق علیهالسلام در حدیثی گرانسنگ، قاضیان را به چهار دسته تقسیم میکند:
قاضیان چهار گونهاند؛ سه صنف از ایشان در دوزخند و یکی در بهشت:
1- مردی که به ستم قضاوت کند و بداند که جور کرده و به ناحق حکم داده، در آتش است؛
2- مردی که به ستم رأی داده و نداند که جور است، او نیز در آتش است؛
3- مردی که ندانسته، حکم درست و حق صادر کند، او نیز در دوزخ است؛
4- مردی که بهحق حکم کرده و میداند که حق است، پاداش او بهشت است.
بنابراین
آن قاضی که بهعمد حکم ناحق دهد و آنکه ندانسته چنین حکمیاند و آنکه ندانسته بهحق حکم کند؛ اهل دوزخ هستند و تنها، آن قاضی اهل بهشت است که دانسته و بهحق حکم کند.
شرایط قاضی هنگام قضاوت
حکم قاضی میتواند مسیر سرنوشت افراد را تعیین کند. پس بدیهی است درصورتیکه قاضی به اهمیت و حساسیت کار خودآگاه نباشد، ممکن است با حکم نادرست خود، زندگی دشواری را برای شخص رقم زند و او را به سختیها و مشکلات بسیاری دچار سازد. ازاینرو، پیامبر اعظم صلیالله علیه و آله، قاضی را درحالیکه گرسنه، خشمناک یا خوابآلوده باشد، از قضاوت نهی کرده است؛ «اِنَّه نَهی اَنْ یَقْضَی الْقاضی وَ هُوَ غَضْبانُ او جائِعٌ او ناعِسٌ.» امیر عنصرالمعالی نیز دراینباره میگوید:
پس قاضی باید که مجتهد و دانا باشد و فقیه و پارسا بوَد و باید که به چند وقت حکم نکند: یکی به گرسنگی و تشنگی؛ از گرمابه برآمده و نیز بهوقت دلتنگی و اندیشه دنیایی که پیش آید.
اسلام تا حد امکان، قاضی را از خریدوفروش و تجارت بازمیدارد؛ چونکه ممکن است در جریان دادوستد با برخی افراد آشنا شود و رفاقتی میان او و دیگران پدید آید و این مسئله هنگام قضاوت، روی حکم قاضی اثر ناشایست بگذارد، مگر اینکه افرادی که قاضی با آنها دادوستد میکند، او را نشناسند. حضرت علی علیهالسلام دراینباره فرموده است: «والی اگر تجارت کند، نمیتواند عدالت را رعایت کند».
روایت است روزی حضرت علی علیهالسلام برای خرید پیراهنی به بازار رفت و لباس موردنظر خود را در دست دو فروشنده یافت که هر دو وی را میشناختند. به همین دلیل، آن حضرت از خرید پیراهن از آن دو چشم پوشید و پیراهن خود را از فروشنده دیگری خرید که آن حضرت را نمیشناخت.
بنابراین
1-قاضی نباید هنگام قضاوت، گرسنه، عصبانی یا خوابآلود باشد.
2-اسلام، قاضیان را ـ تا حد امکان ـ از تجارت و دادوستد با افراد آشنا نهی کرده است.
3-به دلیل اهمیت کار قضاوت، قاضی باید همواره به هنگام قضاوت از شرایط روحی مناسب برخوردار باشد.