درباره قانون مجازات اسلامی (قسمت2)

درباره قانون مجازات اسلامی (قسمت2)

حجت‌الله فتحی

الف) عناصر تشکیل‌دهنده قصد مجرمانه

1- عمد: مقصود از عمد آن است که با تصمیم و اراده آزاد، مرتکب عمل مجرمانه شود. اگر آگاهی به موضوع باشد ولی عمل به‌صورت ارادی نباشد قصد مجرمانه محقق نیست. اگر در ارتکاب عمل نه آگاهی باشد و نه اراده آزاد، مانند کسی که در خواب مرتکب عنصر مادی جرم می‌شود، فعل او غیر عمد است؛ چون نه نسبت به فعل ارتکابی آگاهی و شعور دارد و نه اراده آزاد در انجام دادن آن وجود دارد. ممکن است مرتکب در جایی به ارتکاب جرم آگاهی داشته باشد ولی اراده ارتکاب جرم ندارد و توان و قدرت بر جلوگیری از وقوع جرم را نیز ندارد، مانند کسی که مجبور به شرب خمر می‌شود، هر چند می‌داند این نوشیدنی شراب است و نوشیدنش حرام و موجب حد است اما ازآنجاکه اراده‌ای در شرب خمر ندارد، قصد شرب خمر نیز از او جاری نمی‌شود. یا مانند کسی که در سرازیری رانندگی می‌کند و ترمز ماشین او بریده و توان کنترل آن را ندارد و در این حین بدون اختیار با وسیله نقلیه مقابل تصادف کند. وی در اینجا آگاه بوده که با وسیله نقلیه مقابل تصادف می‌کند ولی اراده و تصمیمی بر این برخورد وجود نداشته و حتی اراده و تصمیم بر جلوگیری از این برخورد است.

2- سوءنیت: گاهی عمل به‌ظاهر مجرمانه است و با عمد و اراده آزاد هم صورت می‌گیرد ولی نیت و قصد ارتکاب این عمل، مجرمانه نیست بلکه گاهی خیرخواهانه است. مثلاً کسی به‌قصد نجات حیوان گم‌شده از تلف، اقدام به بردن حیوان و نگهداری آن می‌کند یا برای تقاص و برداشت حق خود اقدام به ربایش اموال بدهکار می‌کند یا پلیس برای تعقیب مجرمی خطرناک، موتورسیکلت شهروندی را می‌رباید. در این موارد با این‌که عنصر مادی ربودن مال غیر با علم و عمد محقق شده است، ولی به علت نبود سوءنیت، عمل انجام‌شده سرقت نخواهد بود.

هم‌چنین هرگاه کسی به دلیل دفاع از جان یا شرف خویش با رعایت شرایط قانونی مرتکب ضرب‌وجرح و یا حتی قتل مهاجم شود، قابل‌تعقیب و مجازات نیست؛ زیرا اگرچه مرتکب اعمالی گردیده که قانون آن را جرم می‌داند ولی چون این اعمال به‌منظور دفاع از خویش و بدون سوءنیت بوده است از نظر کیفری مسؤول نیست.