درباره قانون مجازات اسلامی ( قسمت 20)
درباره قانون مجازات اسلامی ( قسمت 20)
درباره قانون مجازات اسلامی ( قسمت 20)
دکتر حجتالله فتحی
در حدیث مشهور نبوى نیز اضطرار بهصورت مطلق در کنار خطا، نسیان، اکراه و… رافع مسؤولیت شمردهشده و آمده است: «رُفِعَ عَنْ أُمَّتِی تِسْعَهُ أَشْیَاءَ الْخَطَأُ وَ النِّسْیَانُ- وَ مَا أُکْرِهُوا عَلَیْهِ وَ مَا لَا یَعْلَمُونَ- وَ مَا لَا یُطِیقُونَ وَ مَا اضْطُرُّوا إِلَیْهِ…» در این حدیث نیز پیامبر اکرم (ص) اضطرار را بهصورت مطلق در همه جرایم رافع مسؤولیت دانسته و عملى را که بر اثر اضطرار تحقق مىیابد فاقد مسؤولیت مىداند و این اطلاق در هیچ جا مقید نشده است.
برخی با استدلال به همین حدیث معتقدند که نهتنها اضطرار، تمام احکام تکلیفى را برمىدارد بلکه آثار وضعى را نیز برمىدارد. ایشان مىگوید:
گرچه براى اضطرار هم مانند اکراه ادله خاصى وجود دارد که بر رفع حکم در مورد اضطرار دلالت مىکند، مانند آیه شریفه: «فمن اضطر غیر باغ و لا عاد فلا اثم علیه»، کسى که ناچار به خوردن گوشت مردار یا خون و غیره درحالیکه ستمگر یا تجاوزکار نباشد، گناه مرتکب نشده است و همینطور آیات دیگر، جز اینکه این ادله به احکام تکلیفى اختصاص دارد. دلیلى که بر رفع کلیه احکام در مورد اضطرار دلالت دارد همان حدیث رفع است. این دلیل به احکام تکلیفى اختصاص ندارد و شامل حکم تکلیفى و وضعى هر دو مىشود.
هرچند سخن ایشان در خصوص شامل شدن اضطرار در رفع حکم وضعى مخدوش و غالباً برخلاف امتنان است ولى کلام ایشان صریح بر این مطلب است که اضطرار در تمام احکام تکلیفى برطرفکننده مجازات است و به تعبیر درستتر، عملى که بر اثر اضطرار ارتکاب مىیابد جرم و گناه نیست و لذا مجازاتى ندارد و بدیهى است گناه نبودن عملى که بر اثر اضطرار ارتکاب مىیابد منحصر به عمل خاصى نیست، بلکه شامل تمام افعالى است که بر اثر اضطرار انجام مىگردد. یکى از نویسندگان هم مىگوید:
به لحاظ گستردگى و فراگیر بودن این قاعده در تمامى ابواب فقه و یا بخشى از ابواب، این قاعده جزو قواعد عامه به شمار مىآید؛ زیرا در تمامى ابواب فقه، عبادات، معاملات به معناى عام، معاملات به معناى خاص، آداب شخصى، آداب عمومى، سیاسیات و جزاییات کاربرد دارد.
شرایط اضطرار
1- خطر غیرقابل تحمل
منظور از خطر غیرقابل تحمل یا خطر شدید آن است که فرد در حالتی قرار گیرد که ناچار شود برای نجات جان خویش یا دیگری یا مالی ارزشمند، مرتکب رفتاری شود که آن رفتار بدون در نظر گرفتن حالت اضطرار جرم است. این خطر باید عرفاً شدید و غیرقابل تحمل باشد وگرنه اضطرار محقق نمیشود. ملاک تشخیص شدید و غیرقابل تحمل بودن خطر، عرف است و نسبت به افراد مختلف ممکن است متفاوت باشد. ممکن است خطری برای یک شخص غیرقابل تحمل ولی برای فرد دیگر قابل تحمل باشد.
2- حتمى بودن وقوع خطر
یکی دیگر از شرایط اضطرار آن است که وقوع خطر حتمی باشد و لذا اگر احتمال خطر بدهد اضطرار محقق نمیشود مگر آنکه بهگونهای باشد که موجب خوف و ترس گردد. به نظر میرسد خطر قریبالوقوع که بهطور طبیعی رفع آن بعید است نیز میتواند موجب تحقق اضطرار شود، ولی خطرات قابل پیشبینی در آینده موجب تحقق اضطرار نمیشود.