حـق مـالکیت مـؤلف
حـق مـالکیت مـؤلف
حـق مـالکیت مـؤلف
مقصود از مؤلف صرفاً نویسنده نیست، بلکه پدیدآورنده‌ای است که از راه دانش، هنر یا ذوق و سلیقه موادی را باهم ترکیب و اثری علمی، هنری و ادبی به وجود آورده است. حق مالکیت مؤلف، شامل دو بخش اصلی حقوق مادی و حقوق اخلاقی (معنوی) می‌شود.
آثار موردحمایت
الف. آثار نوشته. عبارت است از کتاب، رساله، جزوه و نمایش‌نامه، شعر، اثر موسیقی (پیش از اجرا و بر روی صفحه کاغذ) و همچنین ترجمه، اقتباس و تلخیص.
ب. آثار سمعی و بصری؛
ج. آثار رادیویی و تلویزیونی (به‌طور اخص، گرچه مشمول بند قبلی نیز می‌شد)؛
د. اثر سینمایی؛
ه. اثر موسیقی و صوتی؛
و. اثر تجسمی مثل مجسمه‌سازی، سفالگری، خوشنویسی، عکاسی، گرافیک، معماری و صنایع‌دستی؛
ز. اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد. مثل نرم‌افزارهای رایانه‌ای.
شرایط برخورداری آثار از حمایت قانونِ حقوق مؤلف
الف. اصالت (Griginality): اصالت و ابتکار غیر از نو و جدید بودن است، حتی اگر اثری متأخر از دیگری باشد، اما به‌طور جداگانه و مستقل تهیه‌شده باشد، بااینکه تشابه‌های زیادی بین آنها برقرار باشد هر دو موردحمایت قرار می‌گیرند. البته نو و بی‌سابقه بودن از شرایط حمایت از آثار اختراعی است.
ب. مشروعیت: مبنای قانون‌گذار این است که از منافع و مصالح اجتماع حمایت کند و اگر اثری مخالف بانظم عمومی و عفت و اخلاق عمومی باشد، ازلحاظ شرعی و حقوق مالیت ندارد.
ج. شرایط دیگری نیز در بعضی موارد برای برخورداری از حمایت قانونی ذکرشده است که بیش‌تر مربوط به مرحله اجرای این حقوق می‌شود تا این‌که ناشی از ماهیت و ذات این حقوق باشد. مثل اعلان مشخصات روی هر نسخه همراه با علامت ثبت و…1
حقوق مادی
ویژگی این حقوق، قابلیت انتقال اختیاری به غیر و محدودیت مدت آنهاست و شامل این بخشها می‌شود:
الف. حق نشر و تکثیر: به‌موجب این حق، پدیدآورنده به‌طور انحصاری حق نشر و تکثیر اثر خود را دارد. نشر و تکثیر با توجه به انواع گوناگون آثار، متفاوت است و شامل ضبط مغناطیسی روی نوارهای کاست، صفحات موسیقی، نوارهای ویدئویی، چاپ و افست کتاب، گراور، عکاسی، کلیشه، قالب‌ریزی، انتقال بر روی سی دیهای رایانه‌ای و میکروفیلم و… می‌شود.
در حقوق انگلستان و امریکا تکیه اصلی حقوق مالکیت معنوی بر همین حق مادی است. ریشه این تفکر ناشی از این نگرش است که اساساً حق مؤلف از انتشار است نه از خلق آن.
کپی‌رایت (Copy Right) در ترجمه، همان حق نشر و تکثیر است؛ اما در مفهوم واقعی، باید حق بهره‌برداری مادی ترجمه شود. گرچه اکنون با توسعه و تکامل مفهوم آن، تقریباً معادل حق مالکیت مؤلف تلقی می‌شود؛ اما حق مالکیت مؤلف به مجموعه‌ای متشکل از حقوق مادی و اخلاقی اطلاق می‌گردد و در کشورهایی مطرح می‌شود که به حقوق اخلاقی اهمیت می‌دهند.
ب. حق اجرا و عرضه و خواندن اثر برای عموم: بدین معنی که پدیدآورنده حق انحصاری اجرا و خواندن و عرضه آثار موسیقی و آثار نمایشی و مانند آنها را دارد.
ج. حق ترجمه: یعنی هیچ‌کس بدون اجازه پدیدآورنده حق ترجمه اثر را ندارد.
د. حق پخش اثر از طریق صدا و تصویر: پدیدآورنده حق انحصاری پخش صدای موسیقی یا تصویر آثار تجسمی و… را دارا است.
ه. حق ضبط اثر و حق تهیه فیلم؛
و. حق تولید اثر سازگار یا حق تلفیق؛
ز. حق استفاده از پاداش و…
به‌طورکلی، حقوق مادی محدودیتی ندارد؛ بدین معنی که هر انتفاع مادی برای اثر متصور باشد منحصر به پدیدآورنده است. چون پدیدآورنده ذی حق و مالک اثر است.2
حقوق اخلاقی (معنوی)
این حقوق محدود به زمان و مکان نیست و غیرقابل‌انتقال به غیراست و شامل موارد ذیل می‌گردد:
الف. حق انتساب اثر به پدیدآورنده: این حق از قدیم در بین شعرا به‌شدت موردتوجه بوده است. غیرقابل‌انتقال بودن این حق بدین معنی است که حتی اگر پدیدآورنده موافقت کند،
نمی‌توان نام شخص دیگری را روی اثر نهاد. البته، پدیدآورنده حق دارد اثر را بی‌نام منتشر کند، اما نمی‌تواند به نام کسی دیگر منتشر کند. از سوی دیگر، این حق برای ورثه محفوظ است که از انتشار اثر بدون نام پدیدآورنده جلوگیری کنند.
ب. حق حرمت و تمامیت اثر: یعنی حق اعتراض به هرگونه تغییر یا اقدامی که موجب لطمه به حسن شهرت پدیدآورنده شود. به‌عبارت‌دیگر، فقط پدیدآورنده حق دارد در اثر خود تغییراتی صورتی دهد و بدون اجازه وی هرگونه تغییر و تحریف ممنوع است. در جریان یک دعوا در فرانسه، دادگاه این امکان را به پدیدآورنده داد تا مؤلف یک کتاب درسی را که به‌بهانه بی‌طرفی، کلمات مذهبی را از قطعه‌های منتخب آثار او حذف کرده بود، محکوم کند.3
بدیهی است که این حق قابل‌واگذاری به غیراست. در بعضی موارد، منع هرگونه اصلاح و تغییر، مغایر هدف قانون‌گذار از حمایت حقوق ادبی و هنری است که به‌وسیله آن، راه را برای رشد و تعالی فرهنگ و تمدن بشری فراهم آورد. پس باید تنها تغییرات و اقداماتی ممنوع باشد که موجب لطمه به حسن شهرت و احترام صاحب اثر گردد.
ج. حق تصمیم‌گیری در مورد انتشار اثر: هیچ مقامی نمی‌تواند پدیدآورنده را مجبور به انتشار اثر خود نماید، حتی طلبکاران نیز نمی‌توانند به‌منظور استیفای دین خود، اقدام به توقیف نسخه خطی و انتشار آن نمایند. البته، اطلاق این حق نیز قابل‌بحث است و باید مقید به مواردی باشد که موجب لطمه به حسن شهرت و احترام صاحب اثر گردد، در غیر این صورت، وجهی برای محرومیت جامعه از یک اثر علمی و ادبی نیست.
پی‌نوشتها:
1-حمید آیتی، حقوق آفرینشهای فکری، تهران، نشر حقوقدان، 1375، ص 80
2- امیر صادقی نشاط، حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزار کامپیوتری، تهران، سازمان برنامه‌وبودجه، 1376، ص 102
3- همان، ص 140 به نقل از:
Ripert (G), Boulanger (J): Traite de Droit Civil T. U, Paris, 1957, N: 2210
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه