حاشیه نشینی انتقادی جدی برجامعه

هوشنگ امیر-حقوقدان

گسترش فیزیکی نابسامان و بی رویه ی شهرها یکی از مشکلات شهر و شهرنشینی جهان سوم در دوران معاصر است؛ به طوری که طی فرآیندی مداوم محدوده های فیزیکی و فضاهای کالبدی شهردر جهات عمودی و افقی به لحاظ کمی و کیفی رشد می یابد و اگر این روند سریع و بی برنامه باشد به ترکیبی نامتناسب از فضاهای شهری مشکل زا خواهد انجامید .

لذا یکی از علل شکل گیری این روند و همچنین یکی از مهمترین پیامدهای آن حاشیه نشینی شهری است .

جریان توسعه ی شهری در ایران طی سی سال گذشته باعث گردید که جمعیت شهرنشین بالغ بر دو برابر گردد و عملا سرعت آن ازظرفیت و توانایی دولت و شهرداری ها در فراهم نمودن زیرساختها، ارائه ی خدمات و ایجاد اشتغال شهری به شدت پیشی گیرد.

حاشیه‌نشینی پدیده‌ای است که با اسکان غیررسمی و بدون مجوّز گروه بزرگی از مردم در مکانی در کنارهی شهرها ایجاد می‌شود.حاشیه‌نشینی در شهرهای ایران به صورت شهرک‌نشینی در حومهی شهرها و همچنین آلونک‌نشینی دیده می‌شود.شهرک‌های حاشیه‌نشینان در اصل «روستای شهر» یا «شهرک‌های روستاگونهیدرون شهر» هستند.

پدیده حاشیه‌نشینی پدیده ای شهری است که با توجه به رشد شهرنشینی بی‌رویه در جهان، ایران و وجود مهاجرت‌های روستا ـ شهری شکل گرفته و گسترش یافته است، حاشیه‌نشینی به عنوان برهم زننده تعادل فیزیکی شهرها، نشان‌دهنده توسعه ناموزون شهری و منطقه ای است و دغدغه بسیاری از متخصصین شهری، جامعه‌شناسان، معماران و غیره است. گرانی زمین و مسکن در کالبد اصلی شهرهای بزرگ، موجب گردیده تا جمع کثیری از مهاجرین به این شهرها، که بدون رعایت ضوابط و قوانین شهرسازی در قالب ساخت وسازهای غیر مجاز اقدام به احداث آلونک های خشت و گلی با اشکال نابهنجار فضایی کالبدی در حواشی شهر نموده اند، به حاشیه رانده شوند. بنا بر اعلام مرکز اسکان بشر ملل متحد در سال ١٩٩۶ حدود جمعیت جهان فاقدخانه ای در شأن زندگی انسانی بوده اند؛ که در برگیرنده ی دامنه ی گسترده ای ازبی سرپناهان و خیابان خوابها تا آلونک نشینان بوده و این نسبت برای کشورهای جنوب در حال افزایش است .

به طوری که گزارش سال ٢٠٠١ مرکز اسکان بشر ملل متحدحدود جمعیت شهری جهان در فقر مطلق به سر می برده اند و امروزه در آسیا تعداد فقرای شهری بیش از میزان آن در نیمه ی دوم دهه ی ٩٠ میلادی می باشد .

همچنین، کمیسیون جهانی آینده ی شهرها در قرن ٢١ هشدار داده که به موازات رشد ابرشهرها فقر شهری در کشورهای جنوب افزایش یافته و بخش عمده ای از رشد شهرنشینی برپایه ی اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سکونتگاه های غیر رسمی صورت خواهدگرفت و این گرایش را غیر رسمی شدن شهرنشینی نامیده است .

از این رو، می بینیم که حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، مسأله ای گذرا و با ابعاد محدود نبوده و توافقی بربقای باز تولید و بسط آن وجود دارد که حاکی از عدم کفایت راه حل ها و سیاست های متداول شهری است و رهیافت ها و اقدامات نوینی را می طلبد.