تعریفی از حسن­ نیت

تعریفی از حسن­ نیت

عباس نیازی

اصل حسن­ نیت از زمان روم باستان وارد حقوق شد و در حقوق جدید نیز در فرانسه با گسترش روابط بازرگانی در قرن شانزدهم میلادی گرایش بیشتری نسبت به این اصل پدید آمد.[1] جابر در رساله‌ی خود را در سال 1899 در دانشگاه پاریس به آثار مدنی حسن نیت اختصاص داد و در قرن اخیر نیز رساله‌ی دکترای ریپر با عنوان «قاعده‌ی اخلاقی در تعهدات مدنی» به این اصل پرداخته است.[2]

حسن نیت که مرکّب از دو کلمه‌ی «حسن» و «نیت» است در قراردادها با تعبیر «رفتار منصفانه» نیز به کار می‌رود.[3] در لغتنامه‌ی دهخدا، حسن نیت در مقابل سوءنیت آمده است که در لغت، قصد و آهنگ نیکو را معنی می‌دهد.[4]

به نظر بسیاری از صاحب‌نظران حقوق، حسن نیت مقوله‌ای ذهنی، کیفی و مبهم و دارای تعریفی دشوار است. همین امر باعث شده است که کشورهای دارای حقوق «کامن‌لا» (به‌استثنای آمریکا) از پذیرش این اصطلاح در حقوق سرباز زنند [5] و این نقص، با قواعد انصاف برطرف می‌شود.

در جریان تدوین کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا، نمایندگان کشورهایی نظیر اسپانیا، فرانسه و آلمان اصرار داشتند که رعایت اصل حسن نیت به‌عنوان یک قاعده‌ی کلّی در کنوانسیون گنجانده شود. در مقابل، نمایندگان کشورهای «کامن‌لا» با آن مخالف بودند و استدلال آنها این بود که حسن نیت مفهومی مبهم و انتزاعی و اخلاقی است و نباید وارد قلمروی حقوق شود و تکلیفی برای اشخاص ایجاد کند. به دلیل همین اختلاف، حسن نیت تنها در خصوص تفسیر قراردادها پذیرفته شد و دربند 1 ماده‌ی 7 چنین آمده است: «در تفسیر مقرّرات این کنوانسیون باید به خصیصه‌ی بین‌المللی آن و نیز به‌ضرورت هماهنگی در اجرای آن و رعایت حسن نیت در تجارت بین‌الملل توجه شود.»

یکی از حقوقدانان ایرانی در کتاب ترمینولوژی حقوق خود، حسن نیت را چنین تعریف می‌کند: «حسن نیت به معنای وضع فکری کسی است که به عمل حقوقی یا مادی (که منشأ اثر حقوقی است) از روی اشتباه اقدام می‌کند و تصوّر دارد که عمل او وفق قانون است حال‌آنکه موافق قانون نیست».[6] در نگاه مشابهی نیز آمده است: «حسن نیت، اعتقاد به صحت عمل حقوقی یا مادی دارای آثار حقوقی است».[7]

در تعریفِ حقوقدان دیگری می‌خوانیم: «حسن نیت، به عرف و معقول بودن نزدیک است»[8] که انتقادات زیر بر آن وارد است:

اولاً: حسن نیت، امروزه یکی از اصول قانونی است درحالی‌که عرف، ازجمله‌ی قواعد تکلیفی است و قابلیت عدول و اسقاط را دارد.

ثانیاً: حسن نیت، دائمی است امّا عرف، زودگذر و متغیر و گاه غلط است.[9]

امّا در یک تعریف بر مبنای اینکه حسن نیت را حالتی درونی و مبتنی بر قصد و باورِ درست دانسته‌اند دو جنبه‌ی ایجابی و سلبی برای آن ذکر کرده‌اند. جنبه‌ی ایجابی به معنای قصد و باور درست و پسندیده و جنبه‌ی سلبی به مفهوم خودداری از حیله، اغفال و کتمان واقع و پرهیز از تحصیل هرگونه امتیاز نامعقول دیگر است که این تعریف نشان می‌دهد که تعاریف ابتدایی، با سکوت از کنار وجه دوّم حسن نیت یعنی حسن نیت به معنای صداقت و رعایت امانت و حفظ اعتماد و یا به‌طور کلّی اجتناب از هرگونه حیله، گذشته‌اند.[10]

دربند 3 ماده‌ی 1134 قانون مدنی فرانسه آمده است: «قراردادها باید با حسن نیت اجرا گردند». مؤلفان فرانسوی در تفسیر این بند گفته‌اند: حسن نیت، دوست داشتن طرف دیگر قرارداد همچون برادر است و دو معنا را برای این اصطلاح ذکر کرده‌اند: 1- صداقت در انعقاد و اجرای اعمال حقوقی. 2- باور نادرست و بدون تقصیر به وجود یا عدم یک واقعه، یک حق یا یک قاعده‌ی حقوقی.

مجلس اعیان انگلستان، حسن نیت را یک رفتار منصفانه، آشکار و بدون هرگونه پنهان کاری توصیف نموده است. حقوق انگلیس، اصل کلّی حسن نیت را به عنوان قاعده­ای حاکم بر قراردادها به رسمیت نمی شناسد و برخی از حقوقدانان نیز به طور قطع، پذیرش مفهوم کلّی حسن نیت را مشکل می دانند.

در بخش 201-1 قانون یکنواخت تجاری آمریکا، تعریفی کلّی از حسن نیت آمده است که می­گوید: «صداقت در رفتار یا معاملات مربوط» و در مورد صداقت، در ماده ی 201-2 آورده است: «رعایت استانداردهای متعارف عدالت در انجام تجارت»

سرانجام [11] می بایست تعریفی از حسن نیت به دست داد که ضمن اختصار، جامع افراد و مانع اغیار باشد و آن تعریف با توجه به آنچه که تا بدین جا آمد به نظر چنین می نماید: نداشتن تصوری اشتباه و نداشتن قصد پلید و متقلبانه برای فرار از تعهد یا قانون؛ به عبارت ساده تر، مفهوم حقوقی حسن نیت این چنین است: رفتاری صادقانه توأم با درستی، به قصد احترام به قانون یا قرارداد.

1 ـ باریکلو، علیرضا؛ خزایی، سیدعلی؛ اصل حسن نیت و پیامدهای آن در دوره­ی پیش قراردادی، با مطالعه ی تطبیقی در حقوق انگلیس و فرانسه، مجله ی حقوقی دادگستری، شماره­ی 76، 1390، ص 57.

2 ـ دیلمی، احمد؛ حسن نیت در مسؤولیت مدنی، تهران، نشر میزان، 1389، ص 28.

3 ـ ابراهیمی، یحیی؛ مطالعه ی مفهوم و آثار حسن نیت، ص 61.

4 ـ دهخدا، علی اکبر؛ لغتنامه، جلد 6، تهران، دانشگاه تهران، 1376، ص 7867.

5 ـ انصاری، علی؛ مفهوم و معنای حسن نیت در حقوق ایران و فرانسه، مدرس علوم انسانی ـ پژوهشهای حقوق تطبیقی، شماره­ی 4، 1388، ص 20.

6 ـ جعفری لنگرودی، محمدجعفر؛ ترمینولوژی حقوق، چاپ بیستم، تهران، کتابخانه­ی گنج دانش، 1387، ص 215؛ البته ایشان در تعریف جدیدی در کتاب وسیط در ترمینولوژی حقوق، حسن نیت را به معنای «تصرف با حسن­نیت در مال غیر» معنی می­کنند و ادامه می­دهند: «…این است که کسی به استناد یکی از وجوه ناقله در آن مال تصرف کند با اعتقاد به­درستی تصرف خویش»(جعفری لنگرودی، محمدجعفر؛ وسیط در ترمینولوژی حقوق، چاپ چهارم، کتابخانه ی گنج دانش، 1390، ص 228)

7 ـ جعفری لنگرودی، محمدجعفر؛ ترمینولوژی حقوق، ص 147.

8 ـ صفایی، سیدحسین و دیگران؛ حقوق بیع بین­المللی با مطالعه­ی تطبیقی، تهران، دانشگاه تهران، 1384، ص 47.

9 ـ محسنی، حسن؛ اصل حسن نیت در حقوق ایران با مطالعه تطبیقی، مجله ی حقوق تطبیقی، شماره ی 1، بهار و تابستان 1385، ص 229.

10 ـ اصغری آق مشهدی، فخرالدین؛ ابویی، حمیدرضا؛ حسن نیت در اجرای قرارداد در حقوق انگلیس و ایران، فصلنامه‌ی دانشکده‌ی حقوق دانشگاه تهران، شماره‌ی 2، دوره‌ی 40، 1389، ص 2.

11 ـ نگارنده ابتدا واژه‌ی «بالاخره» را استفاده کرده بود امّا در فرهنگ عمید مقابل این واژه مشاهده شد که این ترکیب غلطی است که در فارسی متداول شده است و به‌جای آن می‌توان «سرانجام» را به کاربرد. (عمید، حسن؛ فرهنگ عمید، چاپ دهم، انتشارات امیرکبیر، 1377، ص 276).

منبع: برشی از مقاله بررسی وجود اصل حسن نیت در حقوق ایران؛ با نگاه تطبیقی – فصلنامه قضاوت شماره 81