تأثیر بنیادین دکتر کاتوزیان بر نظام حقوقی ایران

تأثیر بنیادین دکتر کاتوزیان بر نظام حقوقی ایران

در میان اساتید حقوق کشور چهره‌های برجسته و درخشان بسیاری دیده می‌شود که هرکدام سهمی بزرگ در توسعه دانش حقوق داشته‌اند؛ اما انصاف و منطق حکم می‌کند که دراین میان جایگاهی خاص برای یکی از این اساتید برجسته قائل شویم: زنده‌یاد دکتر امیر ناصر کاتوزیان

دکتر امیر ناصر کاتوزیان، استاد تمام دانشگاه تهران در طی حدود نیم‌قرن، به‌طور پیوسته و مستمر در راستای ارتقای علمی دانش حقوق تلاش مجدانه به عمل‌آورده و از خلال این ارتقای علمی، زمینه توسعه عملی نظام حقوقی کشور را فراهم کرده است. تلاشهای عملی ایشان در استنباط از مبانی فقهی و حقوقی و تسلط ایشان بر اصول حقوقی مکاتب مختلف جهانی به رشد دانش حقوق در کشور کمک بی‌نظیری کرده است.

 دکتر کاتوزیان یکی از معدود دانشمندان ایرانی است که به‌طور پیوسته و مستمر قسمت اعظم زندگی خود را صرف تألیف آثار علمی کرده و در طی نیم‌قرن بیش از 40 عنوان کتاب و دهها مقاله علمی ارزشمند منتشر کرده است که امروزه این آثار جزئی از گنجینه حقوق ایران را تشکیل می‌دهد.

امروزه بی‌گمان کتابهای این استاد برجسته در قفسه کتابخانه هر دانشجو و دانش‌آموخته حقوق، قضات، وکلا و دیگر فعالان حقوقی کشور وجود دارد و هیچ فعال حقوقی بی‌نیاز از مراجعه به اندیشه‌های این استاد دانشمند نیست. از سوی دیگر آثار علمی ایشان در فرایند تهیه و تصویب قوانین و مقررات، به‌ویژه در حوزه حقوق مدنی، تفسیر و مشاوره حقوقی همواره موردتوجه و استناد بوده است. اهمیت آثار علمی ایشان هنگامی بیشتر آشکار می‌شود که ببینیم اغلب آثار علمی ایشان در یک حوزه کاملاً مشخص حقوقی یعنی حقوق مدنی متمرکز بوده و تألیف این حجم انبوه از آثار علمی در یک حوزه مشخص به رشد و غنای علمی آن زمینه علمی کمک کرده است. بدین ترتیب که این آثار متعدد، دیگر اساتید و پژوهشگران را به انجام فعالیتهای علمی بیشتر و تألیف آثار علمی دراین زمینه تشویق کرده است. به لحاظ محتوایی آثار علمی دکتر کاتوزیان همواره بر پایه نوآوری و ارائه نظریات سازنده و تأمل‌برانگیز بوده و نگاهی نو به مفاهیم انصاف و عدالت داشته است. نکته علمی برجسته در آثار ایشان تلفیق قواعد فقهی و ارزشهای فرهنگی ایرانی- اسلامی با مفاهیم حقوقی اقتباس‌شده از دیگر کشورها و ایجاد بنیانهای فکری بومی در حقوق ایران است. بااین‌حال ایشان هرگز در حصار اندیشه‌ها و تفاسیر محدود نمانده و چنانچه دیدگاهی را مغایر با عدالت و اصول کلی حقوق می‌دانستند، آن را نقد می‌کردند تا بدین‌وسیله سنت اندیشه‌ورزی انتقادی در حقوق پا بگیرد. زبان ادبی و فاخر ایشان در تألیف آثار علمی را نمی‌توان نادیده گرفت و از این لحاظ می‌توان گفت دکتر کاتوزیان زبان علمی و ادبی نوینی در دانش حقوق ایجاد کرده است.

 آثار علمی دکتر کاتوزیان در طی این نیم‌قرن محدود به تألیف آثار علمی نبوده است، بلکه تلاشهای عملی ایشان در حرفه قضاوت به‌موازات تألیف آثار علمی به رشد دانش حقوق در کشور کمک کرده است. ایشان درزمانی به حرفه قضاوت اشتغال ورزیدند که دانش حقوق در مراحل آغازین رشد خود بود و آثار علمی بسیار اندکی دراین زمینه وجود داشت. نظام آموزش حقوق عموماً مبتنی بر ترجمه بود و منابع فقهی و حقوق داخلی کمتر موردتوجه و استفاده قرار می‌گیرد. بااین‌حال استاد کاتوزیان تلاش کردند تا با تفسیر منابع فقهی و خارجی از آنها در صدور آراء قضایی استفاده نمایند و نتیجه کار صدور آراء قضائی کاملاً علمی و مبتنی بر مفاهیم حقوقی فقهی قوی و غنی بوده است. یکی از نوآوریهای ایشان در امر قضا تأکید براین نکته بود که قاضی باید ضمن اجرای قانون، بتواند عدالت موردنظر قانون را از آن استنباط و استخراج نموده و در رأی بیان کند.

 فعالیت علمی بدون یادگیری و یاددادن ممکن نیست. مفاهیم و آموزه‌های علمی نباید در حصار تنگ کتابها باقی بمانند، بلکه باید به اذهان دانشجویان و مشتاقان علم انتقال داده شود تا زمینه بسط و رواج آن در جامعه فراهم گردد. دراین میان آموزش مفاهیم حقوقی، شیوه تفکر و استدلال در حقوق و پایبندی به ارزشهای اخلاقی و عدالت دو وجهه مشخص آموزش‌وپرورش حقوقی است. با توجه به اهمیت این نکته، دکتر کاتوزیان دانشگاه را خانه خود دانسته و سالیان مدیدی را صرف تدریس در دانشگاه کرده‌اند. نتیجه کار پرورش شماری بسیار از حقوقدانان نسل دیروز و امروز است که اینک در مناصب مختلف فعالیت می‌کنند و جامعه علمی حقوق کشور را تحرک و پویایی می‌بخشند.

منبع؛ وب‌سایت معاونت حقوقی رئیس‌جمهور