بررسی سوءاستفاده از حق در فقه اسلامی
بررسی سوءاستفاده از حق در فقه اسلامی
بررسی سوءاستفاده از حق در فقه اسلامی
فاطمه افشاری
دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه علامه طباطبایی
در حقوق اسلام، عنوان مشخص سوءاستفاده از حق به‌کاربرده نشده است امّا بر طبق قاعده لا ضرر، صاحب حق در چگونگی اجرای آن به‌طور مطلق آزاد نیست. قاعده لا ضرر، محدوده وسیع‌تری از مسأله سوءاستفاده از حق دارد امّا در هرجایی اعمال حق همراه با ضرری باشد، حاکم شرع می‌تواند مانع تحقق آن حق گردد (رهپیک،1389، ص 63؛ کاتوزیان،1358، ص 113)
این قاعده، در ماده 132 قانون مدنی کشورمان نیز واردشده و در بحث مالکیت به‌طور خاص بیان‌شده است که اعمال حق فردی نمی‌تواند همراه با ورود ضرر به غیر باشد.
در قرآن کریم نیز اضرار به غیر، فقدان حسن نیت در اجرای حقوق و تجاوز از حدود مقرر در حق‌ها، ممنوع اعلام‌شده است و با استفاده از واژه‌هایی مانند: «ضرر»، «معروف» و «تعدّی» و مشتقات آنها، براین نکات توجه شده است. درآیات 180، 229، 231 و 232 سوره بقره و آیات 12 و 24 سوره نسا و آیات 2 و 6 سوره طلاق، براین امور تأکید شده است (رهپیک،1389، ص 69).
از بُعد سوءاستفاده از اختیار مقام اداری، در فقه اسلام نظریه قوی وجود ندارد و نمی‌توان تنها بر مبنای ورود ضرر به دیگران نیز به اعمال محدودیت بر صلاحیت مقام اداری پرداخت؛ چراکه در موارد متعدد، مقام اداری بدون خروج از صلاحیت و بدون ورود ضرر به دیگری، از صلاحیت خود سوءاستفاده کرده و از هدف اصلی منحرف می‌شود.
در میان ائمه معصوم (ع)، امام علی (ع) تشکیل حکومت دادند و در میان سخنان ایشان در مقام حاکم جامعه اسلامی می‌توان مواردی را در خصوص سوءاستفاده از صلاحیت مقامات یافت. ایشان در نامه 27، به محمد بن ابیبکر که وی را به‌عنوان حاکم مصر منصوب نموده بود ذکر می‌کنند: «با خواسته‌های نفست مخالفت کن و از دینت دفاع کن…»(نهج‌البلاغه، نامه 27). این سخن بدین معناست که مقام اداری باید خواسته‌های قانون و شرع خود را بر خواسته خود ترجیح داده و در اعمال حاکمیت، بر طبق دستور تعیین‌شده شرع و قانون عمل نماید. تحقّق این امر، مانع اعمال اهداف مغایر باهدف قانون‌گذار می‌گردد.
در نامه‌های 41 و 43 به فرماندار دو بخش خود که در مصرف بیت‌المال سوءاستفاده کرده بودند به توبیخ ایشان می‌پردازد. عدم استفاده بیت‌المال در هدف صحیح و تعیین‌شده شرع، موجب نگارش نامه‌های مذکور شده است و حضرت، بابیان مجدد هدف استفاده از بیت‌المال و مصارف ناصحیح آن، عدم اعمال صحیح را موجب کیفر ایشان می‌داند و مجازات دنیوی و اخروی را به ایشان گوشزد می‌کند. همچنین در نامه 45 به عثمان بن حنیف، نحوه رفتار کارگزاران حکومتی را به وی بیان می‌کند و بر ضرورت عدم توجه به خواسته‌های نفسانی و توجه به اهداف و ملاحظات اجتماعی تأکید می‌نماید.
سخن دیگر در خصوص سوءاستفاده از صلاحیت، در حکمت 198 است که حضرت علی (ع)، بعد از شنیدن این سخن خوارج که می‌گفتند: «لا حکم الا الله»، فرمودند: «سخن حقّی است که از آن اراده باطل‌شده است»(نهج‌البلاغه، حکمت 198)؛ درواقع، دراین مورد، تفسیر از یک حکم شرعی یا قانونی با علم و عمد به نحو دیگری صورت پذیرفته که هدف مغایر هدف قانون است تا بتواند از آن سوءاستفاده نمایند. منبع: فصلنامه قضاوت شماره 83
برشی از مقاله سوءاستفاده از صلاحیت اختیاری در رویه قضایی انگلستان و ایران…
نهج‌البلاغه.
ره پیک، سیامک؛ منع سوءاستفاده از حق در نظریه‌های حقوقی و مفاهیم قرآنی، مطالعات اسلامی، شماره 62، زمستان 1389.
کاتوزیان، ناصر؛ سوءاستفاده از حق یا تقصیر در اجرای حق، مجله دانشگاه تهران، شماره 21، اسفند 1358.