بررسی حقوقی اختراعات ناشی از استخدام

بررسی حقوقی اختراعات ناشی از استخدام

دکتر سید حسن میرحسینی

گاهی اوقات اختراع در اجرای یک قرارداد استخدام توسط مستخدم انجام می‌شود. در این فرض سؤال این است که اولاً: چه کسی حق ثبت اختراع را دارد مستخدم یا کارفرما ثانیاً: حقوق انحصاری ناشی از ثبت اختراع و اخذ گاهی مربوط به آن، متعلق به چه کسی است؟

علت طرح سؤال فوق این است که اگرچه در چنین فرضی، اختراع بر اثر تلاش و ذکاوت مستخدم صورت گرفته است ولی کارفرما یا شرکت طرف قرارداد مستخدم هزینه‌ها و ابزار کار لازم را تدارک و در اختیار مستخدم قرار داده است و در حد مطمئن و قابل قبولی در ایجاد اختراع سهیم می‌باشد.

در رابطه با سؤالهای فوق، کشورها، پاسخهای متفاوت و بعضاً مشابهی داده‌اند که در این قسمت از بحث، به ذکر خلاصه‌ای از آنها می‌پردازیم.

در حقوق انگلیس در دو صورت اختراع متعلق به کارفرما است:

الف- اختراع در جریان وظایف معمولی مستخدم انجام‌گرفته باشد.

ب- انجام اختراع، خارج از وظایف معمولی مستخدم بوده ولی به‌طور خاص به وی محول شده باشد.

در هر دو صورت یادشده باید اوضاع‌واحوال مؤید آن باشد که از وظایفی که به مستخدم محول شده انتظار می‌رفته است که منجر به اختراع شود.

در حقوق امریکا اگر اختراع توسط شخص انجام شود که برای انجام آن یا حل مشکل خاص استخدام‌شده است اختراع به‌عمل‌آمده به کارفرما تعلق خواهد داشت؛ در غیر این صورت متعلق به خود مخترع خواهد بود. در وضعیت اخیر، اگر از امکانات کارفرما استفاده‌شده باشد، کارفرما نیز می‌تواند بدون آن‌که حق مخترع را انتقال دهد از آن استفاده نماید. در قرارداد استخدام می‌توان به هرگونه دیگری توافق کرد ولی شرایط نامعقول توسط دادگاه کنار گذارده خواهد شد.

در حقوق آلمان بین «اختراعات در حین خدمت» که در جریان وظایف محوله به مستخدم صورت می‌گیرد و یا این‌که به‌طور اساسی بر تجربیات و فعالیتهایی استوار بوده که متعلق به کارفرماست و سایر اختراعات که به آنها «اختراعات آزاد» گفته می‌شود تفاوت گذارده شده است.

در اختراع در حین خدمت، کارفرما حق دارد طی قرارداد استخدام، شرط کند که تمام حقوق مربوط به اختراع از آن او خواهد بود و نیز ممکن است شرط شود که وی تنها یک امتیاز بهره‌برداری به‌طور غیر انحصاری از آن را خواهد داشت. در این نوع اختراع، مستخدم مکلف است به محض آن‌که اختراعی را انجام داد آن را به کارفرمای خود اعلام نماید. مشارالیه حق خواهد داشت ظرف 4 ماه نظر خود را اعلام کند وإلا اختراع انجام شده متعلق به مستخدم خواهد بود.

در اختراع آزاد، تمام جزییات اختراع باید به کارفرما داده شود تا اگر او به آزاد بودن اختراع اعتراض داشته باشد اعلام کند. اگر اعتراض ننمود، اختراع متعلق به مستخدم خواهد بود. کارفرما حق دارد در صورتی‌که اختراع مربوط به تجارت وی باشد، یک امتیاز غیر انحصاری در بهره‌برداری از آن را برای خود تحصیل کند.

در هر حال در اختراع آزاد اگر کارفرما بخواهد امتیاز غیر انحصاری بگیرد، باید با توجه به اوضاع‌واحوال اجرت مناسبی به مخترع بدهد.

بر اساس حقوق ژاپن، اختراع در حین خدمت، به صورت غیر انحصاری در اختیار کارفرما قرار خواهد گرفت. این امکان وجود دارد که کارفرما در قرارداد استخدام شرط کند که کلیه حقوق متعلقه به اختراع از آن او باشد ولی در این صورت باید پاداش مناسبی به مخترع بدهد. اختراع آزاد، متعلق به مخترع (مستخدم) خواهد بود؛ و نمی‌توان با شرط قبلی در قرارداد، بر خلاف آن توافق کرد.

در قانون ثبت علایم و اختراعات مصوب 1210، در این خصوص تعیین تکلیف نشده است.

در قانون حمایت از نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب 1379، قانون‌گذار برای اولین بار در این خصوص مقرراتی را بیان کرده است.

پدید آوردن نرم‌افزارها ممکن است ناشی از استخدام و یا قرارداد باشد در این صورت:

الف- باید نام پدیدآورنده توسط متقاضی ثبت به مراجع یادشده در این قانون به‌منظور صدور گواهی ثبت اعلام شود.

ب- اگر هدف از استخدام یا انعقاد قرارداد، پدید آوردن نرم‌افزارهای موردنظر بود و یا پدید آوردن آن جزء موضوعات قرارداد باشد، حقوق مادی مربوط و حق تغییر و توسعه نرم‌افزار متعلق به استخدام‌کننده یا کارفرما است مگر این‌که در قرارداد به صورت دیگری پیش‌بینی‌شده باشد.

در قانون جدید به این موضوع توجه شده است.

در بند (هـ) ماده 5 قانون جدید آمده است: در صورتی‌که اختراع ناشی از استخدام یا قرارداد باشد، حقوق مادی آن متعلق به کارفرما خواهد بود، مگر آن‌که خلاف آن در قرارداد شرط شده باشد.

با توجه به ماده فوق روشن است که اگر هدف از استخدام یا قرارداد، پدید آوردن نرم‌افزار باشد در این صورت حقوق انحصاری ناشی از اختراع متعلق به کارفرما است.

هم‌چنین اگر ساخت اختراع جزء موضوع قرارداد باشد در این صورت نیز حقوق مادی اختراع متعلق به کارفرما است.

با توجه به رویه و قوانین ملی کشورها در خصوص مورد، به‌طور خلاصه می‌توان گفت که در بسیاری از کشورها، اختراعاتی که در طی دوره استخدام انجام می‌شوند به‌طور خودکار به کارفرما منتقل می‌شوند.

در برخی دیگری از کشورها، این فقط در مواردی است که مراتب در قرارداد استخدام قیدشده باشد.

در تعداد دیگری از کشورها نیز به‌ویژه در فرضی که قراردادی وجود نداشته باشد، مخترع می‌تواند حق بهره‌برداری از اختراع را برای خود حفظ کند ولی کارفرما از حق غیر انحصاری بهره‌برداری از حق اختراع برای مقاصد داخلی خود برخوردار است.

با توجه به مجموع مراتب فوق‌الاشعار و نظر به قوانین و مقررات داخلی ایران نتایج زیر می‌تواند قابل استخراج باشد:

1- در قراردادهای استخدامی باید به صراحت تکلیف دارنده حقوق مادی تعیین و مشخص شود تا از بروز اختلافات آتی پرهیز شود.

2- در مجموعه قوانین و مقررات مربوط به حقوق مالکیت معنوی تکلیف این امور مشخص شود و قانون‌گذار یکی از دو مبنای اصل بر انتقال یا عدم انتقال را انتخاب تا در موارد فقدان قرارداد یا اختلاف در خصوص مورد کارگشا و راهنما باشد.

بدیهی است اگر اصل در قانون بر انتقال حقوق باشد بیشتر با مقتضیات و شرایط کاری و بازار محصولات سازگار است. هر قدر توسعه اقتصادی کشوری بیشتر شود امکان فعالیتهای فردی و مستقل کمتر شده و کارها از طریق شرکتها و مؤسسات انجام می‌شود و به‌طوری‌که عرف حاکم، انتقال حقوق مادی را گواهی می‌دهد و خلاف آن را در شرایط استثنایی نیازمند به تصریح می‌داند.

البته با توجه به قانون جدید می‌توان گفت که اگر قرارداد استخدامی بین اختراع و شخص دیگر وجود داشته باشد باید بر حسب قرارداد مزبور و امارات و قراین، نسبت به حق ثبت اختراع و هم‌چنین انتقال حقوق مربوط به اختراع تعیین تکلیف کرد، ولی اگر تردیدی در انتقال وجود داشته باشد اصل بر عدم انتقال است و حالت سابق که ذی‌حق بودن شخص مخترع است استصحاب می‌شود در این خصوص توجه به عرف حرفه مربوطه نیز مفید و تعیین‌کننده است و اگر عرف خاصی مبنی بر انتقال حقوق از مستخدم به کارفرما یا بالعکس باشد طبق همان عمل خواهد شد و خلاف آن نیاز به تصریح دارد.