آداب و اخلاق پژوهش در اسلام (قسمت اول)

آداب و اخلاق پژوهش در اسلام

^{(قسمت اول)}

شکی نیست که تحقیق و پژوهش علمی در اسلام اهمیت بسیار فراوانی دارد و پرواضح است که افکار، اندیشه‌ها و آثار محققان و پژوهشگران هر جامعه زیرساختهای علمی آن جامعه را تشکیل داده، بناهای علمی و نتایج عملی و تجربی فراوانی به همراه دارد. ازاین‌رو، اگر محققان و پژوهشگران ارزشهای خوب و پسندیده اخلاقی را با مسایل پژوهشی خود همراه کنند؛ زیرساختهای علمی جامعه اثرات و نتایج مثبت و همیشگی خواهند داشت و اگر خدای‌ناکرده با امور غیر ارزشی و غیراخلاقی همراه شوند؛ نتایج منفی و ناپسند به دنبال خواهند داشت؛ به همین جهت در این یادداشت به برخی از آموزه‌های اخلاقی اسلام درباره پژوهش اشاره می‌شود.

1. انگیزه الهی

نخستین مسأله‌ای که شایسته و بایسته است پژوهشگران به آن توجه کنند این است که نیت و انگیزه خود را برای خدا خالص کنند و به خاطر جلب رضای خدا و تقرب به درگاه او تحقیق و پژوهشی انجام دهند؛ زیرا می‌دانیم که بر اساس نظام اخلاقی اسلام، نیت و انگیزه، به‌اندازه عمل و بلکه بیشتر از آن اهمیت دارد و به همین دلیل پیامبر اکرم (ص) فرمود: نیت مؤمن بهتر از عمل اوست (بحارالانوار ج 70 ص 186) و در جای دیگر فرمود: ارزش اعمال بستگی به نیتها دارد و بهره هر کس از عملش مطابق نیت اوست، کسی که به خاطر خدا و پیامبر هجرت کند هجرت به‌سوی خدا و پیامبر کرده است و کسی که به خاطر رسیدن به مال دنیا یا به دست آوردن همسری هجرت کند بهره‌اش همان چیزی است که به‌سوی آن هجرت کرده است. (مستدرک‌الوسایل ج 1 ص 90) ماهیت هر عملی با توجه به نیتی که فرد در انجام آن داشته مشخص می‌شود، زیرا اعمال ما، تنها جنبه ظاهری و دنیوی ندارند بلکه متشکل از ظاهر و باطن هستند، به همین جهت، برای ارزش‌گذاری کاری، تنها ظاهرِ خوب کفایت نمی‌کند بلکه باید باطن آن کار و شخص انجام دهنده آن نیز خوب و پسندیده باشد. به بیان روشن‌تر در دیدگاه اسلام تنها عملی ماندگار و ابدی خواهد شد که باانگیزه الهی و پیروی از او انجام شود لذا برای این‌که تحقیق و پژوهش ما حقیقتاً ارزشمند گردد و ما را به سعادت و کمال حقیقی رهنمون سازد نیازمند همراهی باانگیزه الهی و اخلاص در عمل است. هم‌چنین اگر قصد و نیت الهی و اخروی همراه تحقیق و پژوهش باشد، اجر و پاداش آن، مضاعف خواهد شد. امام علی علیه‌السلام فرمود: عطایای الهی به‌اندازه نیت انسان است. (نهج‌البلاغه / نامه 31) ذکر این نکته ضروری است که اگر تحقیق و پژوهش به انگیزه دیگری مانند انگیزه‌های ثروت، قدرت و مانند آن صورت پذیرد هرچند ممکن است مدتی دنیای ما و دیگران را آباد کند اما چون در راستای زندگی حقیقی ما نیست فاقد ارزش حقیقی همه‌جانبه خواهد بود و سود معنوی برای پژوهشگر نخواهد داشت.

2. توکل

توکل از آموزه‌های اخلاقی اسلام، فضیلت توکل است که بر محققین و پژوهشگران شایسته و بایسته است در همه امور زندگی خود ازجمله در تحقیقات و پژوهشهای علمی، بر خدا توکل کنند. توکّل از مادّه وکالت و به معناى سپردن کارها به خدا و اعتماد به لطف اوست و پرواضح است که به معناى دست کشیدن از تلاش و کوشش نیست بلکه انسان تا آنجا که در توان دارد باید تلاش کند و منزلگاهها را یکى بعد از دیگرى با تمام توان بپیماید، امّا آنچه از توان او بیرون است به خدا واگذارد و از الطاف جلیّه و خفیّه او مدد بطلبد. امام علی (ع) فرمود: کسى که بر خدا توکّل کند مشکلات در برابر او خاضع و اسباب براى او سهل و آسان مى‏گردد. (غررالحکم حدیث 9028) و نیز فرمود: کسى که توکّل بر خدا کند شبهات براى او روشن مى‏شود. (غررالحکم حدیث 8985)

3. احترام به پژوهشگران سابق

پژوهشهای نو و جدید در حقیقت نتیجه و محصول زحمات و پژوهشهای پیشینان و دانشمندان گذشته است. پژوهشگران و محققان در هر دوره‌ای با بهره‌گیری از یافته‌ها و پژوهشهای محققان گذشته می‌کوشند تا کاروان علم و دانش و اندیشه را پیش ببرند و افقهای جدیدتری به روی خود و بشریت بگشایند. به همین جهت بر هر محقق و پژوهشگر شایسته و بایسته اخلاقی است که از دانشمندان و علمای گذشته به نیکی یادکرده و زحمات و تلاشهای آنها را فراموش نکند و به تعبیر دیگر مراتب اساتید را مراعات نماید؛ زیرا دانشمندان و محققان اسبق، اساتیدِ پژوهشگران سابق بودند و پژوهشگران سابق نیز اساتید و راهنمایانِ اندیشه‌وران امروز. پیامبر اکرم (ص) فرمود: هرکس عالم و دانشمندی را گرامی بدارد مرا گرامی داشته و هر کس مرا گرامی بدارد خدا را گرامی داشته است… (جامع‌الاخبار ص 39)

4. شهامت و شجاعت در پژوهش

محقق و پژوهشگر باید در انجام پژوهش و تحقیقات علمی باشهامت و شجاعت قدم برداشته و نباید به دلیل ترس از ناتوانی یا ترس از مشکلات احتمالی یا امکانات کم و …. از انجام کارهای بزرگ خودداری کند. این مسأله تا جایی مهم و اساسی است که از مشورت با شخص ترسو نهی شده است. امام علی (ع) فرمود: هرگز با انسان ترسو مشورت نکن چراکه تو را از کارهاى مهم بازمی‌دارد و موضوعات کوچک را در نظر تو بزرگ جلوه مى‏دهد. (غررالحکم حدیث 10349) از طرفی دیگر پژوهشگر باید شجاعانه دنبال حق و حقیقت باشد و بعد از رسیدن به نتیجه به خاطر این‌که ممکن است بسیاری از افراد آن را نپذیرند از مطرح کردن آن نهراسیده و با شجاعت و شهامت از نظریه خود دفاع کند. امام علی (ع) فرمود: شجاعت زینت است و ترس عیب است. (شرح غررالحکم ج 7 ص 171) 5. امانت‌داری در پژوهش و تألیف، رکن مهمی از حیات علمی و تحقیقی یک جامعه است. هر پژوهشگری اخلاقاً موظف است منبع و مدرک هر مطلبی را که نقل کرده ذکر کند. هم‌چنین امانت‌داری در تحقیق و پژوهش اقتضا می‌کند که در نقل‌‌قولها و یا در استنادها به سخن دیگران از قطعه کردن مطالب که مخل مراد کامل آن نقل است پرهیز شود. امام صادق (ع) فرمود: خداوند هیچ پیامبرى را مبعوث نکرد، مگر این‌که راست‌گویی و ادای امانت نسبت به نیکوکار و بدکار جزو تعلیمات او بود. (کافی ج 2 ص 104) هم‌چنین فرمود: نگاه به رکوع و سجود طولانى افراد نکنید (و تنها آن را نشانه دیانت آنها ندانید) چراکه این چیزى است که ممکن است به آن، عادت کرده باشد و هرگاه آن را ترک کند، نگران مى‏شود ولى نگاه به راست‌گویى و امانت‌داری آنها کنید. (کافی ج 2 ص 105) 6. روحیه حقیقت‌جویی در پژوهش شایسته و بایسته است پژوهشگر همواره روحیه حقیقت‌جویی و حقیقت‌طلبی داشته باشد و همه تلاش و زحمت خود را در کشف حقیقت صرف کند؛ زیرا حق و حقیقت است که باقی خواهد ماند. 7. پرهیز از کتمان حق یکی از مهم‌ترین مسایلی که پژوهشگران باید به آن توجه کنند این است که نباید حقایق و مسایل واقعی را که نیاز جامعه است کتمان کنند. پیامبر اسلام (ص) فرمود: هرگاه از دانشمندى چیزى را که مى‏داند سؤال کنند و او کتمان نماید روز قیامت افسارى از آتش‌بر دهان او مى‏زنند (بحارالانوار ج 57 ص 301) در حدیث دیگرى از امیر مؤمنان على (ع) پرسیدند: بدترین خلق خدا بعد از ابلیس و فرعون …کیست؟ امام در پاسخ فرمود: دانشمندان فاسدند که باطل را اظهار و حق را کتمان مى‏کنند و همانها هستند که خداوند بزرگ درباره آنها فرموده: لعن خدا و لعن همه لعنت‏کنندگان بر آنها خواهد بود. (بحارالانوار ج 2 ص 88)

منبع: وبلاگ روشهای تحقیق و پژوهش- ادامه دارد…