آداب و اخلاق پژوهش در اسلام(قسمت دوم)

آداب و اخلاق پژوهش در اسلام^{(قسمت دوم)}

در شماره ای که گذشت گفتیم اگر محققان و پژوهشگران اخلاق را در تحقیقات خود در نظر بگیرند قطعا نتایج مثبتی در جامعه خواهد داشت ولی اگر با مسائلی غیر اخلاقی آلوده شود این نتیجه بالعکس خواهد شد لذا ما در این یادداشت ادامه مواردی که در اسلام در این باره توصیه شده است را در اختیارتان خواهیم گذاشت.

8- پژوهش گروهی و استفاده از مشاوران

از اخلاق پژوهش این است که تحقیقات علمی تا جایی که امکان دارد به‌صورت گروهی انجام گردد؛ زیرا از هرجهت مفیدتر از کارهای فردی و شخصی است، به عبارت‌دیگر پژوهشهای فردی هرچند در جای خود مفید و ارزنده است اما اتقان پژوهشهای گروهی قابل‌مقایسه با پژوهشهای فردی نیست. اهمیت مشورت تا حدی است که رسول گرامی اسلام (ص) که صاحب علم لدنی بود با اصحاب خود مشورت می‌کرد. امیر مؤمنان علی (ع) فرمود: بهترین آرا و اندیشه‌ها از آن‌کسی است که از مشورت با دیگران خود را بی‌نیاز نبیند. (غررالحکم و دررالکلم، ج 1 حدیث 330) امام حسن (ع) فرمود: هیچ جمعیّتی در کار خود با یکدیگر مشورت نکردند مگر این‌که به خیر و صلاح خویش رهنمون شدند. (تحف‌العقول ص 164) به قول مولانا: این خردها چون مصابیح انور است / بیست مصباح از یکی روشن‌تر است پرواضح است که کار و پژوهش گروهی از مصادیق مشورت و کمک‌گیری از یکدیگر است و همه فواید مشورت کردن را به همراه خود دارد.

9- پرهیز از شهرت‌طلبی و دنیاخواهی و تمایلات نفسانی

برای پژوهشگر و محقق شایسته و بایسته است که در تحقیقات علمی خود از شهرت‌زدگی و دنیاطلبی بپرهیزد؛ زیرا این امور موجب دور شدن انسان از حقیقت و سعادت ابدی می‌شود. قرآن کریم نکته بسیار مهمی را گوشزد می‌کند و می‌فرماید: “مَن کاَنَ یُرِیدُ الْحَیَوهَ الدُّنْیَا وَ زِینَتهََا نُوَفّ‏ِ إِلَیهِْمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُون أُوْلَئکَ الَّذِینَ لَیْسَ لهَُمْ فیِ الاَْخِرَهِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِیهَا وَ بَاطِلٌ مَّا کَانُواْ یَعْمَلُون” (هود/15 و 16) کسانی که زندگی دنیا و زینت آن را بخواهند، (نتیجه) اعمالشان را در همین دنیا به‌طور کامل به آنها می‏دهیم و چیزی کم‌وکاست از آنها نخواهد شد. (ولی) آنها در آخرت، جز آتش، (سهمی) نخواهند داشت و آن‌چه را در دنیا (برای غیر خدا) انجام دادند، بر باد می‏رود و آن‌چه را عمل می‏کردند، باطل و بی‏اثر می‏شود. ذکر این نکته ضروری است که هر کاری اگر به خاطر و هدف هوای نفس و دنیا باشد مذموم است، حتی اگر نماز، روزه و احسان نیز به خاطر هوای نفس و دنیا باشد مذموم و باطل است اما اگر آن کار برای امور اخروی یا برای برپایی احکام دین و یا امور دنیوی که منافاتی با امور معنوی و اخروی ندارد، باشد نه‌تنها ناپسند نیست بلکه پسندیده و ممدوح نیز هست و گاهی در برخی از موارد لازم و واجب نیز خواهد بود. لذا باید به دنیا به دیده وسیله بنگریم و آن را مزرعه آخرت بدانیم و به‌هیچ‌عنوان، دنیا را برای دنیا و لذتهای زودگذر آن نخواهیم چرا‌که آخرتی در پیش داریم و باید آماده سفر گردیم.

چیست دنیا از خدا غافل شدن

نی طلا و نقره و فرزند و زن

10- پرهیز از شتاب‌زدگی

از آفات بزرگ پژوهشهای علمی، شتاب‌زدگی و عجله بی‌مورد است؛ زیرا کم‌ترین آفت عجله این است که مانع درک صحیح موضوع یا مسأله می‌شود به همین جهت پژوهشگران ازلحاظ اخلاقی شایسته است از شتاب و عجله دوری کنند. پیامبر اعظم (ص) فرمود: از عجله بپرهیز؛ زیرا هرگاه عجله کنی نصیب و بهره خود را از دست خواهی داد. (مجموعه ورام ص 255) امیرالمؤمنین (ع) فرمود: لغزش‏های انسان باعجله افزایش می‏یابد. (غررالحکم حدیث 9940)

11- پرهیز از دخالت دادن خواسته‌های شخصی و گروهی

پژوهشگر نباید خواسته‌های شخصی یا گروهی و … خود را به‌عنوان پیش‌فرض تحقیق و پژوهش خود قرار دهد، لذا نیکو و بایسته است که اصل بی‌طرفی را تا حد امکان در تحقیقات خود موردتوجه قرار دهد. محقق و پژوهشگر راستین کسی است که خود را تابع نتیجه تحقیق خود بداند نه آنکه حاصل تحقیق خود را تابع امیال خود گرداند. از همین‌جاست که تفسیر به رأی در مورد قرآن کریم به‌شدت نهی شده است. یکی از معانی تفسیر به رأی این است که شخصی بخواهد باورها و پیش‌فرضهای قبلی خود را بر قرآن تحمیل کند و از قرآن برای مطالب خود دلیل بیابد به‌عبارت‌دیگر شخص در حقیقت نمی‌خواهد مراد خداوند و منظور قرآن را دریابد بلکه می‌خواهد مراد و منظور خود را به‌وسیله قرآن به اثبات برساند.

12- پرهیز از سرقت علمی

یکی از نکات ناشایست اخلاقی در باب اخلاق پژوهش، بحث سرقت علمی است. محققِ بااخلاق هیچ‌گاه مطالب دیگران را به اسم خود منتشر نمی‌کند و حقوق فکری و معنوی افراد دیگر را محترم می‌شمارد.

13- رعایت اولویتها

از دیگر امور اخلاقی برای پژوهشگران این است که اولویتها و نیازهای خود و جامعه را در نظر گرفته و به مسایل مهم‌تر، اساسی‌تر بیشتر اهمیت دهند؛ زیرا مسؤولیتها، وظایف دینی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و … پژوهشگران به‌اندازه‌ای زیاد است که دیگر امکان رسیدن به مسایل غیرضروری نیست و گزراندن عمر به مسایل غیرضروری و انجام ندادن کارهای مهم و ضروری‌تر باعث خسران و ضررهای غیرقابل‌جبران فردی و اجتماعی است. امام علی (ع) می‌فرماید: علم و دانش بیشتر از آن است که بتوانی همه آن را بیاموزی و بر آن احاطه پیدا کنی؛ پس باید از هر دانشی بهترینهای آن را برگزینی. (غررالحکم، حدیث 2198)

14- تواضع و فروتنی

از دیگر آموزه‌های مهم اخلاقی فضیلت تواضع است. پژوهشگران و محققان نیز شایسته است خود را با این صفت، آراسته کرده و از تکبر و فخرفروشی به‌شدت بپرهیزند. پیامبر اکرم (ص) فرمود: تواضع جز بزرگی بر انسان نمی‏افزاید پس تواضع کنید تا خداوند شما را بلند مقام سازد. (کنزل‌العمال ح 5719) امیرالمؤمنین (ع) فرمود: ثمره و نتیجه تواضع، محبّت است و ثمره و نتیجه تکبّر، دشنام و ناسزاگویی مردم است. (غررالحکم حدیث 4613) حضرت مسیح (ع) فرمود: به‌وسیله تواضع، مزرعه علم و دانش آباد می‏شود نه با تکبّر، همان‌گونه که زراعت در زمین نرم و هموار می‏روید نه بر روی کوه. (بحارالانوار ج 2 ص 62)

15- کنار نهادن حبها و بغضها

محقق و پژوهشگر باید از حبها و بغضهای شخصی و گروهی، خود را برهاند تا در تحقیقات علمی، از رسیدن به حقیقت بازنماند؛ زیرا شرط اصلی درک حقیقت یک گفتار یا رفتار و یا مسأله‌ای نداشتن حب و بغض است، به‌عبارتی‌دیگر دوستیها و دشمنیها می‌تواند نگاهها را تغییر داده و اندیشه‌ها را از مسیر اصلی منحرف کند. از قدیم گفته‌اند: اگر بر دیده مجنون نشینی / به‌غیر از خوبی لیلی نبینی سعدی نیز گفته است: کسی به دیده انکار اگر نگاه کند / نشان صورت یوسف دهد به ناخوبی وگر به چشم ارادت نگه کنی در دیو / فرشته ایت نماید به چشم کروبی

16- فهم کامل سپس نقد اندیشه

یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین مسایل اخلاق پژوهش و نقد این است که محقق و پژوهشگرِ ناقد که در پی درستی و نادرستی یک اندیشه و نظریه است؛ نخستین و مهم‌ترین شرط آن، این است که آن سخن و مطلب را به‌درستی فهمیده باشد؛ زیرا نقد بدون فهم دقیق مطلب، در حقیقت نقد ذهنیات خود ناقد است نه نقد آن مطلب یا مسأله. (دقت شود) بنابراین بر هیچ‌کس از لحاظ اخلاقی شایسته نیست پیش از فهم درست و دقیق یک نظریه و مدعا به‌صرف تصوری مبهم، ضعیف یا احتمالی به‌نقد آن بپردازد. به جرأت می‌توان گفت اگر این آموزه در میان محققان و پژوهشگران جوامع بشری مراعات گردد بسیاری از نقدها و انتقادها از بین می‌رود.

17- روحیه انتقادپذیری

شایسته و بایسته اخلاقی است که پژوهشگران روحیه انتقادپذیری داشته باشند و اگر منتقدی حرف حق و مطلب صحیحی را تذکر داد آن را باکمال افتخار بپذیرند و از منتقد خود تشکر و قدردانی کنند. چنانکه صادق آل محمد (ص) فرمود: محبوب‌ترین برادرانم کسی است که عیبهایم را برایم گوشزد کند. (بحارالانوار ج 71 ص 282) منبع: وبلاگ روشهای تحقیق و پژوهش